بازار تبریز

بازار تبریز کجاست؟

    بازار قدیمی تبریز را باید یکی از جاذبه‌های تاریخی و یک مرکز خرید مهم در استان آذربایجان شرقی دانست که وسعت خیلی زیادی هم دارد. این بازار که در قلب شهر و در نزدیکی بسیاری دیگر از جاذبه های گردشگری قرار گرفته، از شرق به عالی قاپو، از غرب به مسجد جامع و از شمال به رودخانه میدان چایی می‌رسد. برای رسیدن به این جاذبه باید خود را به یکی از خیابان‌های دارایی، شهدا، چای کنار، مطهری، فردوسی و جمهوری برسانید.

    شاید برایتان جالب باشد که بدانید این بازار سنتی یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده در تمام جهان به حساب می‌آید و بسیاری معتقدند این بازار زنده‌ترین جاذبه تاریخی در شهر تبریز و حتی در ایران است. نام این جاذبه در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. بازار تبریز درواقع یک مجموعه است که بخش‌های مختلفی دارد و از دالان‌ها، تیمچه‌ها و کوچه پس کوچه‌های فراوان تشکیل شده است. مساحت این بازار سرپوشیده به بیش از یک کیلومتر می‌رسد و آن را وسیع‌ترین مجموعه به‌هم‌پیوسته آجری در جهان می‌دانند. این بازار قدیمی 5500 حجره، 25 تیمچه، 20 راسته، 35 سرا، حمام، مدرسه، کاروان‌سرا و مسجد دارد.

    بازار قدیم تبریز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز خریدوفروش در شمال‌غرب ایران، سال‌هاست پویایی خود را حفظ کرده و به عنوان یک منبع کسب روزی حلال برای مردم تبریز شناخته می‌شود. در این بازار افراد زیادی را می‌بینید که یک حجره نسل به نسل به آنها به ارث رسیده و هنوز کار آبا و اجدادی‌شان را ادامه می‌دهند. بازار تبریز در طول تاریخ حیات خود نه تنها از نظر اقتصادی، بلکه از نظر فرهنگی و اجتماعی هم اهمیت داشته است. بسیاری از اعتراضات، گردهمایی‌ها، مراسم عزاداری و سایر اجتماعات تبریز همگی در این بازار برگزار می‌شده و هنوز هم برگزار می‌شود. در یک کلام باید آن را قلب تپنده و شاهرگ اصلی این شهر بزرگ و قدیمی دانست.

قدمت بازار تبریز

    در هیچ یک از منابع، تاریخ دقیق ساخت این بازار بزرگ مشخص نیست. به همین خاطر برای درک بهتر قدمت این بازار باید به کتب مختلف مراجعه کرد. جالب است بدانید در اکثر سفرنامه‌های معتبر دنیا، از این بازار نام برده شده است. مثلا سیاحان مشهوری همچون مارکوپولو، ابن بطوطه، یاقوت حموی، ژان شاردن، گاسپار دروویل، حمدالله مستوفی و ... از بازار تبریز دیدن کرده‌اند و درباره‌اش حرف زده‌اند.

    قدیمی‌ترین سفرنامه‌ای که در آن به بازار تبریز اشاره شده، مربوط به قرن چهارم هجری قمری است. این بازار در دوران قاجار رونق و شهرت بسیاری زیادی داشته است و جهانگردان بیشتری از آن دیدن می‌کرده‌اند. با وجود همه این موراد می‌توان نتیجه گرفت قدمت این بازار حداقل و به طور حدودی 1000 سال است. به بازار تبریز در طول سال‌های حیاتش بر اثر زلزله و سایر عوامل طبیعی آسیب‌های زیادی وارد شده و بدیهی است که تغییرات زیادی هم در معماری آن صورت گرفته باشد. شکل اصلی بازاری که امروز می‌بینید در زمان حکومت قاجاریه به وجود آمده است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید بازار قدیم تبریز هم در جای همین بازار امروزی قرار داشته است.

دلیل رونق اقتصادی بازار بزرگ

    در گذشته مسیری با نام «جاده ابریشم» وجود داشت. این جاده یک شاهراه ارتباطی بین کشورهای آسیایی بود. در حقیقت این جاده ابریشم بود که خاور و جنوب آسیا و باختر را به یکدیگر متصل می‌کرد. از طرف دیگر این مسیر با شمال آفریقا و خاور اروپا نیز ارتباط داشت. به مدت 1700 سال، این جاده بزرگ‌ترین شبکه ارتباط بازرگانی در جهان به حساب می‌آمد. جاده ابریشم که از شهرها و کشورهای مختلف عبور می‌کرد به گونه‌ای بود که همیشه تاجرانی با ملیت‌های مختلف در آن حضور داشتند تا بتوانند داد و ستد کنند. شهرهایی که جاده‌ از آنها عبور می‌کرد، معمولا رونق خوبی داشتند. تبریز را هم باید یکی از این شهرها دانست که به لطف جاده ابریشم از قدیم‌ به عنوان یک شهر اقتصادی و مهم شناخته می‌شده است.

    از طرف دیگر در دوران ایلخانی، تبریز برای مدتی پایتخت ایران بود. در همان دوران این شهر رونق بسیاری پیدا کرد و تا اواخر دوره صفویه این رونق اقتصادی ادامه داشت. این روند تا جایی پیش رفت که بسیاری از تجار بزرگ از شهرهای دیگر برای دادوستد به تبریز می‌آمدند. در زمان حکومت صفوی، کمی از این رونق کاسته شد؛ اما دوباره در اواخر دوران زندیه، بازار اصلی تبریز به روزهای اوجش باز گشت.

    نکته دیگری که باید بدان اشاره کرد این است که تبریز نزدیک به مرز اروپاست و از آنجایی که شاهزاده‌های قجری در زمان خود علاقه زیادی به سفرهای خارجی داشتند؛ بازار تبریز هم نقش شاهراه حیاتی صادرات ایران به اروپا را برعهده گرفته بود. در این دوران عده زیادی از تاجران انگلیسی هم برای تجارت به تبریز سفر می‌کردند و حدود 30درصد از مراودات تجاری ایران با اروپا در بازار تبریز انجام می‌شد.

معماری بازار تبریز

    بالاتر هم به این نکته اشاره کردیم که بازار قدیمی تبریز تخریب شده و بازاری که در حال حاضر وجود دارد مربوط به اواخر دوران زندیه و اوایل قاجار است. این بازار به صورت بی‌نظیری مهندسی و طراحی شده است و ظاهر بیرونش به شکلی است که با بافت شهری تبریز هماهنگ باشد. در حقیقت می‌توان گفت که انگار یک ساختمان کاملاً معمولی است و تفاوتی با سایر بخش‌های شهر ندارد.

    در ساخت این بنا از معماری ایرانی به‌درستی استفاده شده است. استفاده از دیوارهای آجری قطور باعث می‌شوند تا این بازار به‌نوعی عایق حرارتی داشته باشد. به همین خاطر در فصل زمستان خبری از سرمای شدید در داخل بازار نیست. در طول مسیر بازار، گنبدهایی کوچک به چشم می‌خورند. در بالای هر گنبد، یک نورگیر تعبیه شده است. این نورگیرها علاوه‌بر تأمین نور داخل بازار، وظیفه تهویه هوا را نیز به عهده دارند.

    یکی از جذاب‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های معماری این بازار را باید ظرافت تزئینات و کیفیت مصالحی دانست که در آن به کار رفته است. بازار تبریز از بخش‌ها و قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است که در ادامه آنها را به شما معرفی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.

تیمچه

    اگر به معماری‌های سنتی و بازارهای قدیمی علاقه داشته باشید، حتما نام تیمچه را شنیده‌اید. تیمچه در طراحی بازارهای ایرانی برای تفکیک فضا استفاده می‌شود و معمولا در آن یک کالای خاص به فروش می‌رسد. معمولا اجناسی که در تیمچه به فروش می‌رسد، قیمت بالاتری از سایر قسمت‌های بازار دارد. در بازار تبریز، تیمچه‌های مختلفی از پارچه‌فروشان، کفاشان، چینی‌فروشان، کلاهدوزان، میوه‌فروشان، حلاجان، مسگران و ... می‌توانید ببینید. برای نمونه تیمچه مظفریه را باید محل عرضه فرش‌های نفیس دستباف تبریز دانست. یا در تیمچه امیر می‌توان انواع حجره فروش طلا و جواهر را دید. در تیمچه کلاهدوزان می‌توانید انواع کلاه‌های سنتی پشمی آذری را تهیه نمایید.

    نکته دیگری که باید درباره تیمچه‌ها بدانید این است که هر کدام آنها در بازار تبریز از نظر معماری با سایر تیمچه‌ها تفاوت دارند. این تفاوت‌ها را می‌توان در الگوهای آنها جستجو کرد. مثلا برخی از آنها سقف گنبدی و آجرکاری دارند. درواقع بین تعداد اضلاع و همچنین کادربندی تیمچه‌ها با هم تفاوتی دیده نمی‌شود. اگر بخواهیم تفاوت آنها را بیشتر توضیح دهیم باید با این مثال مساله را باز کنیم. مثلا تعدادی از تیمچه‌ها فرم طولی دارند که در آنها پراکندگی نور باعث ایجاد سایه روشن در فضا خواهد شد.

تیمچه مظفریه 

    تیمچه مظفریه را باید یکی از معروف‌ترین تیمچه‌های بازار دانست که قدمت آن به سال 1305 هجری قمری باز می‌گردد. از آن دوران تا به امروز، تیمچه مظفریه بورس خرید‌و‌فروش فرش‌های نفیس دستباف تبریزی بوده است. در این تیمچه شما می‌توانید از فرش‌هایی دیدن کنید که از نظر زیبایی، بیشتر شبیه به یک اثر هنری هستند. در این تیمچه می‌توانید تابلوفرش‌هایی را ببیند که از یک تابلوی نقاشی نفیس گران‌تر هستند و اگر قرار باشد یک سوغاتی یا یادگاری گران‌قیمت از سفر به تبریز تهیه کنید می‌توان روی آنها به‌عنوان نفیس‌ترین سوغات تبریز حساب باز کنید. در این تیمچه خبری از فرش‌های ماشینی و بی‌کیفیت نیست و هر آنچه در آن وجود دارد، حاصل هنر دست قالی‌بافان کشورمان است. پس اگر قصد خرید فرش‌های نفیس دستباف ایرانی را دارید، این تیمچه برای شما بهترین انتخاب خواهد بود.

    شاید برایتان جالب باشد که  بدانید چرا این تیمچه را با نام «تیمچه مظفریه» می‌شناسند، در حقیقت ساخت این تیمچه با دوران سلطنت مظفرالدین شاه مصادف بوده است. گویا پس از پایان ساخت این تیمچه، مظفرالدین شاه از آن دیدن می‌کند و از تماشای زیبایی این تیمچه به وجد می‌آید و زبان به تحسین می‌گشاید. در آن زمان چنین رسم بود که در جواب این تحسین باید آن مکان را پیشکش شاه یا شاهزاده می‌کردند. به این ترتیب حاج شیخ جعفری قزوینی که بانی ساخت این تیمچه شده بود، آن را مظفریه نام نهاد. این مسئله باعث خوشحالی شاه شد و امتیازات ویژه‌ای را به او بخشید.

تیمچه و سرای امیر

    تیمچه و سرای امیر یکی از بخش‌های بازار تبریز است که خود تبریزی‌ها آن را با نام بازار امیر تبریز می‌شناسند، بازار امیر را باید مرکز خریدوفروش طلا و جواهرات دانست. در این بازار طلا و جواهرت زیادی وجود دارد ولی قیمت اجناس آن نسبتا بالاست. در این بازار حدود 12 مغازه مشغول به کار هستند و به جز طلا و جواهرات، فروشندگان انواع لوازم آرایشی و بهداشتی، پارچه و ادکلن نیز در این بازار وجود دارند که البته تعداد این مغازه‌ها انگشت‌شمار هستند.

    این تیمچه در دوران قاجاریه ساخته شده است و در ابتدای بازار قدیم تبریز قرار داد.  این تیمچه از نظر معماری و ظرافت طراحی، از زیباترین و با شکوه‌ترین بخش‌های بازار است. از ویژگی‌های معماری این قسمت باید به یک پلان هشت ‌ضلعی، کادربندی‌های زیبا و همچنین مقرنس‌کاری‌های سقف و گنبد آجری اشاره کرد. تیمچه در دوطبقه طراحی شده است. در اکثر مواقع، طبقه دوم حجره به دفتر کار کسبه اختصاص دارد. سرای امیر را باید بزرگ‌ترین بخش بازار تبریز دانست که صحن آن دارای 3500 مترمربع وسعت است. میرزا محمدخان امیرنظام، در دوران ولیعهدی عباس میرزا نایب‌السلطنه، این سرا را ساخت و به همین خاطر هم نام امیر روی آن مانده است.

تیمچه شیخ کاظم

    تیمچه شیخ کاظم متشکل از یک تیمچه کوچک و یک سرای نسبتاً کوچک است که برای رسیدن به آن به محل تقاطع راسته جدید بازار و راسته کفاشان بروید. تیمچه شیخ کاظم دارای یک سقف گنبدی شکل و بزرگ است. در این گنبد چندین و چند پنجره یا نورگیر به چشم می‌خورد. در طراحی این سقف به‌خوبی از انواع تزئینات استفاده شده است. در این تیمچه خرید و فروش انوع لباس زنانه و بچگانه انجام می‌شود و چند مغازه هم از صنف حوله‌داران در آن مشغول به کار هستند.

راسته

    دو نوع راسته اصلی و فرعی در بازار بزرگ تبریز می‌توان دید، که راسته‌های فرعی راسته‌های اصلی را به هم متصل می‌کنند. در حد فاصل راسته‌ها تیمچه‌ها و سراها قرار دارد و در تقاطع راسته‌های مختلف سه‌راهی یا چهارراه ایجاد می‌شود که تزئینات مخصوص به خود را دارند. این راسته‌ها معماری فوق‌العاده زیایی دارند و اگر سرتان را بالا بگیرید، می‌توانید گنبدهای تماشایی آنها را نیز ببینید.

    این راسته‌ها را باید معابری عمومی، مسقف و فاقد درب ورودی دانست که در آنها راسته کفاشان، بازار صفی، بازار یمنی دوز، بازار جمعه مسجد، بازار دله زن بزرگ و کوچک و بازار ابولحسن دیده می‌شوند. این راسته‌ها دارای عرض‌های چهار تا پنج متری هستند و همین باعث می‌شود عبور و مرور مشتری‌ها آسان‌تر باشد. از آنجایی که تبریز هوای سردی دارد این راسته‌ها هیچ روزنه‌ای ندارند و ارتفاع سقفشان هم بین پنج تا شش متر است. باید بدانید که سقف بازاراها در مناطق گرمسیری بین هشت تا 10 متر است. هرچه سقف کوتاه‌تر باشد هوای داخل راسته‌ها حفظ می‌شود و زمستان‌ها کمتر هوای سرد را در این بازار حس خواهید کرد.

راسته بازار تبریز

    اگر به دنبال یکی از بزرگترین بازارچه‌های تبریز می‌گردید، باید به سراغ راسته بازار تبریز یا همان «بازار ملی» بروید. در این قسمت که باید آن را راسته اصلی بازار دانست، انواع فروشندگان و کالاهای متنوع دیده می‌شوند.

راسته بازار صادقیه تبریز

    راسته بازار صادقیه تبریز یکی از معروف‌ترین بخش‌های این بازار قدیمی است. این راسته به موازات راسته بازار جدید آن قرار دارد. راسته صادقیه از چهارسوق صادقیه آغاز می‌شود و تا تیمچه صادقیه ادامه دارد. در این راسته امکان این را دارید تا از بخش‌های مختلف بازار همانند تیمچه ملک، کاروان‌سرای حاج حسین اول، دالان خونی، دالان میرزا جلیل، مسجد صادقیه و بازار کلاهدوزان بازار نمایید.

سراها

    سراها در بازار تبریز به واحدهای کوچک حیاط‌دار گفته می‌شود که مخصوص تخلیه بار و بارگیری است. این سراها معمولا دو طبقه هستند که از طبقه دومشان هم به‌عنوان دفتر تجارتخانه استفاده می‌شده است. در این بازار چندین سرا وجود دارد که از میان آنها می‌توان به سرای میرزا مهدی، سرای گرجی‌لر،، سرای امیر، سرای حاج محمدقلی، سرای کچه‌چی‌لر اشاره کرد. از آنجایی که این سراها حیاط دارند باید آنها را هواخور اصلی بازار دانست. درواقع هوای تازه در بازار توسط این سراها تامین می‌شوند.

مدرسه علمیه طالبیه

    پیش از این اشاره کردیم که در محدوده بازار قدیم تبریز، یک مدرسه‌ نیز قرار دارد. این مدرسه، مدرسه علمیه طالبیه نام دارد. بد نیست بدانید در این مدرسه چهره‌های سرشناسی همانند علامه جعفری، علامه امینی و علامه طباطبایی تحصیل کرده‌اند. به همین خاطر مدرسه علمیه طالبیه، معروف‌ترین مدرسه در تمام تبریز است. این مدرسه در مجاورت مسجد جامع بازار تبریز قرار دارد. قدمت این مدرسه به اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجار باز می‌گردد. در ورودی مدرسه نیز دو سنگ‌نبشته مرمری نفیس به چشم می‌خورد. بر روی این کتیبه‌ها، فرمان بخشش مالیات از سوی فتحعلی شاه قاجار دیده می‌شود.

    یک حوض سنگی و بزرگ در وسط حیاط اصلی مدرسه، قرار دارد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید سنگ این حوض یک‌تکه است و ارزش بسیاری دارد. در عمارت شرقی این مدرسه، یک کتابخانه دیده می‌شود.. در این کتابخانه از 350 جلد کتاب سنگی، سربی و خطی نگهداری می‌شود. همچنین 30هزار جلد کتاب مرجع نیز در این کتابخانه وجود دارد. کتابخانه این مدرسه باید یکی از معروف‌ترین کتابخانه‌های تبریز و حتی ایران دانست. در شمال و غرب این مدرسه هم حجره‌های کوچکی قابل مشاهده هستند که باید آنها را محل اقامت شبانه طلابی دانست که در مدرسه تحصیل می‌کنند.

مسجد جامع تبریز

    مسجد جامع تبریز یکی از جاهای دیدنی آذربایجان شرقی به حساب می‌آید. قدمت این مسجد به دوران سلجوقی باز می‌گردد. این اثر در سال 1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. برای دسترسی به این مسجد باید خودتان را به بخش جنوبی مدرسه طالبیه برسانید. از نظر معماری این مسجد جزو آثاری برجسته و هنرمندانه به شمار می‌آید. بد نیست بدانید از نظر ساخت، در معماری مسجد جامع از کاخ اختصاصی فیروزآباد الگوبرداری شده است. در شبستان اصلی این مسجد، فضایی بسیار بی‌نظیر به چشم می‌خورد.

    ستون‌هایی سنگی به‌شکلی منظم در کنار یکدیگر قرار دارند. بین هر دو ستون، یک طاق قوسی‌شکل دیده می‌شود. گنبدهای کوچک بین هر دو ستون، آجری هستند. در پایین هر ستون، یک پایه سنگی هشت‌ضلعی تعبیه شده است. در حقیقت ساخت این مسجد با بهترین مصالح انجام شده بود؛ اما با این وجود زلزله مهیب سال 1193 هجری، آسیب بسیاری به مسجد جامع وارد کرد. در نتیجه در دوران قاجار، مسجد جامع تبریز را به‌صورت کامل بازسازی کردند. پس می‌توان گفت که بسیاری از بخش‌های این مسجد به دوران قاجار تعلق دارند که همگی در محل مسجد جامع قدیمی تبریز گرد هم آمده‌اند.

امامزاده جمال تبریز

    مقبره امامزاده جمال که نسبتش به امام موسی کاظم می‌رسد. یکی دیگر از جاذبه هایی است که می‌توانید در این بازار ببینید. این امامزاده نزدیک به مدرسه علمیه طالبیه واقع شده است و در ساخت آن از مصالحی همچون آهن، سنگ، آجر، چوب و گچ استفاده شده است. این امامزاده 835 مترمربع وسعت دارد و مقبره آن شامل بخش‌های مختلف همانند گنبدخانه، حسینیه و مسجد حاجت می‌شود.

    در نمای جنوبی این امامزاده دو گلدسته مرتفع را می‌توانید ببنید. قدمت امامزاده جمال مشخص نیست؛ اما با توجه به ظاهر بنا، می‌توان ساخت آن را مربوط به دوره قاجار دانست. نمای بیرونی این امامزاده از آجر ساخته شده است. بد نیست بدانید این امامزاده برای بسیاری از مردم تبریز مقدس است. به همین خاطر در ایام عزاداری، سیلی از مردم در این امامزاده حضور پیدا می‌کنند.

بازار کفاشان

    کفش‌های چرم تبریز یکی از معروف‌ترین انواع کفش در تمام ایران محسوب می‌شوند و زبانزد خاص و عام هستند. این کفش‌ها مقاومت بسیار و ظاهری زیبا دارند. در حقیقت یک جفت کفش تبریز را می‌توانید تا زمانی که از آن خسته شوید و دور بیندازید، بپوشید و لذت ببرید. اگر به‌دنبال خرید باکیفیت هستید، بازار کفاشان تبریز برای شما بهترین گزینه خواهد بود. در این بازار تیمچه و سرای امید، تیمچه و سرای حاج ابوالقاسم قرار دارد. کفش‌هایی که در این بازار فروخته می‌شوند، همگی دست‌دوز هستند و طبیعتا از قیمت بالایی هم برخوردارند و نباید انتظار یک خرید ارزان را داشته باشید.

حمام خان بازار تبریز

    حمام خان را باید یکی از حمام‌های تاریخی تبریز دانست که قدمتش به دوران قاجاریه بر می‌گردد. همانطور که بالاتر هم گفتیم، این بازار را باید یک یک مکان چندمنظوره دانست و به همین دلیل در کنار مسجد و مدرسه، ساخت یک حمام نیز دور از انتظار نیست. از نظر طراحی این حمام بسیار چشم‌نواز و زیبا است. در این حمام از تزئینات و هنر معماری ایرانی به‌خوبی استفاده کرده‌اند. در ضمن قرارگیری حمام در کنار باغی دل‌باز، زیبایی آن را دوچندان کرده است. متأسفانه امکان بازدید از فضای داخلی حمام وجود ندارد. پس باید به تماشای نمای بیرونی آن بسنده کنیم.

کلام آخر

    در مطلب سیرتا پیاز درباره بازار تبریز، هر آنچه را که لازم بود درباره این جاذبه تاریخی زنده و پویا بدانید بیان کردیم. اگرچه متاسفانه در حال حاضر دسترسی به بازار قدیم تبریز وجود ندارد و سازه موجود مربوط به دوره قاجار است اما همین هم دارای ارزش و اهمیت تاریخی و معماری فراوان است. اگر نکته دیگری درباره بازار تبریز وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد و یا اگر تجربه بازدید از این جاذبه گردشگری را دارید؛ آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا دیگران هم بتوانند از آن استفاده کنند. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و از خواندن آن لذت ببرید.