آشنایی با مسجد کبود تبریز

معرفی مسجد کبود

    در قرن نهم هجری قمری در زمان ترکمانان قراقویونلو یک امیر به نام نام ابوالمظفر سلطان جهان شاه، دستور ساخت یک مسجد در تبریز را صادر کرد که بعدها شاهد ناملایمات زیادی از روزگار بود. اما امروزه هنوز با وجود تمام زخم‌هایی که بر پیکرش زدند، هنوز زنده و سرپاست. این جاذبه گردشگری مسجد کبود نام دارد که در زبان آذری به آن گوی مچید  (Göy Məscid) می‌گویند. این مسجد را با نام‌های دیگری مانند مسجد آبی، مسجد جهانشاه و عمارت مظفریه نیز می‌شناسند. این سازه را باید یکی از برجسته‌ترین نمونه‌ها از معماری اسلامی دانست. از آنجایی که در فضای درونی و بیرونی آن از کاشی‌های لاجوردی رنگ استفاده شده است؛ به آن فیروزه جهان اسلام نیز لقب داده‌اند.

    شاید برایتان جالب باشد که بدانید اروپایی‌ها آبی لاجوردی را با نام آبی ایرانی می‌شناسند و به همین دلیل هم عنوان مسجد آبی بر این اساس روی این بنا گذاشته شده است. نکته جالب‌تر اینکه در کشورهای ترکیه، افغانستان و ارمنستان هم مساجدی با نام مسجد آبی وجود دارد اما در مسجد کبود کاشی‌های لاجوردی بیشتر نسبت به سایر موارد نام برده استفاده شده است. از ویژگی‌های این مسجد می‌توان به معماری آجری، وجود خطوط اسلیمی، کاشی‌های مزین به طلا، نقوش و تزئینات برجسته و کتیبه‌هایی به خط کوفی و ثلث در سردر بنا اشاره کرد.

    مسجد کبود درواقع یک بخش از مجموعه مظفریه محسوب می‌شود. در این مجموعه جدا از مسجد مدرسه، خانقاه، کتابخانه، قرائت خانه، حوضخانه و …نیز وجود داشته اما متاسفانه در حال حاضر تنها بخشی از مسجد باقی مانده و باقی موارد از بین رفته است. در جهان اسلام مسجد کبود اهمیت زیادی دارد زیرا هم در قلب شهر تبریز قرار گرفته و هم با جاده ابریشم هم جوار است. در باب اهمیت این بنا همین بس که بدانید نادر میرزا قاجار، از نویسندگان و تاریخ‌نگاران نامدار دوره قاجار درباره آن نوشته است: "روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید"

تاریخچه مسجد کبود تبریز

    در قرن نهم هجری قمری، در آذربایجان قدرت در دست ترکمانان قراقویونلو بود. این سلسله یک پادشاه به نام ابوالمظفر جهانشاه بن قره يوسف، معروف به جهانشاه داشت که در زمان فرمانرواییش تصمیم گرفت مسجدی در پایتخت خود یعنی شهر تبریز بسازد. در نهایت به فرمان او یک مجموعه به نام مظفریه ساخته شد که در آن به جز مسجد؛ کتابخانه، کاروانسرا، حمام و … نیز وجود داشت. برخی می‌گویند جان بيگم خاتون همسر جهان شاه و برخی می‌گویند صالحه خانم دختر جهانشاه به این پروژه نظارت داشته‌اند. حتی در بعضی از منابع هم از فردی به اسم عزالدین بن ملک قاپوچی به عنوان ناظر ساخت اسم برده‌اند.

    از سر در کتیبه این مسجد می‌توان فهمید، ساخت آن در سال 845 خورشیدی به اتمام رسیده است. البته به نظر می‌رسد این تاریخ مربوط به سال اتمام کاشی‌کاری‌ها باشد و ساخت کل مسجد چند سال بعد هم به طول انجامیده است. مسجد کبود در زمان رونق خود کاربرد تشریفاتی و افتخاری داشته است و بر همین اساس هم آن را براساس یک فلسفه و تفکر پیچیده ساخته‌اند.

    حتی برخی این مسجد را با مسجد مشهور گوهرشاد در مشهد مقایسه می‌کنند و جالب است که هر دوی این بناها هم در یک دوره تاریخی ساخته شده‌اند. درحال حاضر از کل مجموعه مظفریه کمتر از 20 درصد مسجد باقی مانده است و بناهای دیگر مجموعه همگی در زلزله سال 1158 خورشیدی از بین رفته‌اند. این زلزله باعث شد گنبدهای مسجد هم فروبریزد و آسیب جدی به ساختمان آن وارد شود.

    تا 150 سال پس از زلزله از مسجد کبود فقط یک ویرانه بافی مانده بود تا اینکه در سال 1318، یعنی در زمان سلطنت رضا شاه پهلوی، دقیقا همان زمانی که انجمن حفاظت از آثار تاریخی ایران، مرمت این گنجینه تاریخی را نیز با بازسازی بخش‌های سالم‌تر مانند طاق‌ها و پایه‌ها، آغاز نمودند.

    در حال حاضر یک دیواره در مسجد وجود دارد که آن را در سال‌های 1338 تا 1343 ساخته‌اند. گنبد اصلی و گنبد کوچک مسجد هم در سال‌های 1352 تا 1354 زیر نظر استاد رضا معماران بازسازی شد. در سال‌های ۱۰۴۶-۱۰۴۵ هجری قمری دو سیاح بسیار مشهور به نام‌های کاتب چلبی و تاورنيه، در جریان سفرشان به تبریز از این مسجد هم دیدن کردند و در توصیف آن چیزهایی نوشتند. برای مثال می‌توان به نوشته چلبی اشاره کرد:

    "درگاه مسجد جهانشاه بلندتر از طاق كسری است. بنایی عالی است كه با كاشی‌های زیبا آراسته شده، گنبدهای بلندی دارد… جامع دل انگیزی است كه هر كس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمی‌دهد. لیكن شیعیان غالب‍ا از رفتن بدان مسجد خودداری می كنند. این بنا با كاشی‌های زیبا آراسته شده، گنبدهای بلندی دارد و همه در و دیوار آن با كاشی‌های رنگارنگ زینت یافته است."

معماری مسجد کبود تبریز

    مسجد کبود را باید یک بنای چند منظوره دانست که آن را به سبک معماری آذری ساخته‌اند. این سبک را باید یکی از سبک‌های معماری ایرانی دانست که پس از اسلام در آذربایجان رایح شد و در آن از کاشی‌کاری، گره‌سازی درهم، گچبری و مقرنس‌کاری و... استفاده می‌کردند. از مسجد کبود به‌عنوان بقعه و مقبره هم استفاده شده است زیرا در قسمت جنوبی آن چند مقبره دیده می‌شود. اگر به نام مظفریه که یکی از اسم‌های این مسجد است دقت کنید به این نکته می‌رسید که تنها کاربرد این بنا، مسجد نبوده است زیرا برای نام مسجد از اسم مونث استفاده نمی‌کرده‌اند. درواقع این نام‌گذاری از چند کاربردی بودن این مجموعه حکایت دارد.

    مسجد کبود برخلاف سایر مساجدی که در همان دوران ساخته شده، میانسرا ندارد و برای اینکه با آب و هوای شهر تبریز سازگار باشد آن را به صورت تمام سقف و برون‌گرا ساخته‌اند و به همین دلیل هم می‌توان در تمام فصول سال از آن استفاده کرد.

    ساخت مسجد کبود تقریبا 30 سال طول کشیده است. عظمت گنبد، طراحی شبستان و محاسبات دقیق نشان می‌دهد که مهندسان و معماران بسیار برجسته در ساخت این بنا همکاری کرده‌اند و سازندگان آن به خوبی به  علوم مختلف از جمله هندسه و ریاضی به خوبی اشراف داشته‌اند. از میان بخش‌های اصلی این مسجد می‌توان به سردر، مناره، گنبد، شبستان و آرامگاه خانوادگی در قسمت جنوبی اشاره کرد.

    مسجد کبود را با آجر ساخته‌اند و برای ساخت بعضی از بخش‌ها هم از سنگ‌های کمیاب استفاده شده است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید، هنگام مرمت مسجد، سعی کرده‌اند از سنگ‌های مرمر و کاشی‌هایی که از بنای قبلی باقی مانده بوده، در جاهای اصلی خودشان استفاده کنند.

بخش های مختلف مسجد کبود

    مسجد کبود از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که در ادامه مهم‌ترین قسمت‌های این مسجد را به شما معرفی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.

سردر

    سردر مسجد کبود به دلیل بزرگی و بلندی‌اش، اولین چیزی خواهد بود که توجه شما را به محض ورودتان به بنا جلب می‌کند. این سر در دو برابر پهنایش ارتفاع دارد اما طوری طراحی شده که خطای چشم این ارتفاع را بیشتر می‌پندارد. سردر را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد. این بخش‌ها شامل دو پایه بزرگ و طاق ضربی روی آنها و دو پایه در وسط که محل استقرار در ورودی است؛ می‌شود. همچنین کتیبه‌هایی به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی نیز در این سر در وجود دارد. حاشیه سردر نیز با ستون مارپیچی تزئین شده است.

    اگر به ورودی مسجد دقت کنید در دو طرف آن نوعی کاشی خواهید دید که بسیار ظریف و بسیار هم پر کاربرد است. از این نوع معرق هنوز هم به‌عنوان یکی از کامل‌ترین نمونه‌‌های معرق دوران اسلامی‌ یاد می‌کنند. عرض خطوط سفید گل‌ها در این کاشی‌کاری بین دو میلیمتر تا  سه میلیمتر است و طبیعتا نوشته‌های رویش را هم با همین ظرافت معرق کاری کرده‌اند.

گنبد و گنبدخانه

    مسجد کبود متشکل از دو گنبد است که دو گنبدخانه آن را تشکیل می‌دهند. گنبد اصلی با قطر حدودا 17 متر بر روی صحن بزرگ و اصلی قرار گرفته است که یکی از بزرگترین گنبدهای ساخته شده در ایران به حساب می‌آید. فشار وزن و سنگینی آن روی پایه‌های متعدد پخش شده است و این مساله اشراف سازندگان به علم هندسه را اثبات می‌کند. در اطراف گنبدخانه بزرگ، رواق‌هایی به هم پیوسته وجود دارد که از سه طرف با طاق‌نما، به رواق‌های اطراف خود مرتبط می‌شود.

    گنبد کوچک دیگری هم روی صحن کوچک و جنوبی قرار دارد که متعلق به بنای آرامگاه خانوادگی جهانشاه است. ایوان ورودی مسجد در ضلع شمالی را باید تنها راه ورود به هر دو گنبدخانه دانست. همچنین دو مناره مسجد با فاصله تقریبا زیادی در دو طرف این ایوان قرار گرفته‌اند. در شبستان‌های شرقی و غربی تعداد هفت گنبد کوچک‌تر بروی سقف و ورودی مسجد قرار گرفته است. ویژگی قابل توجه گنبدهای مسجد کبود این است که هیچ سازه‌ای در ساخت آنها به کار نبرده‌اند. مساله‌ای که در بازسازی گنبدها نیز مشکل‌ساز شد و مدتی طول کشید تا مرمت‌گران بتوانند راه ساخت آن را بیابند.

    گنبد اولیه این مسجد، یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین گنبدهای آجری قرن نهم هجری قمری بود که 17 متر دهنه و 20 متر ارتفاع داشت و به خوبی وزن آن بر روی پایه‌ها تقسیم شده بود. زلزله بزرگ تبریز باعث تخریب این مکان شد و آن را تقریبا از میان برد. خوشبختانه مشخصاتی و اطلاعاتی که از فرم گنبد کبود در حال حاضر وجود دارد برگرفته از نوشته‌های افرادی است که گنبد اصلی آن را دیده‌اند. چرا که گنبد فعلی مسجد، گنبد اصلی آن نیست و در نتیجه مرمت شکل گرفته است.

    شناختن فرم اصیل گنبد مسجد، قبل از جریان تخریبش را باید کاری نشدنی دانست چراکه مدارک کافی در مورد آن وجود ندارد. اما دو سند تصویری شامل مینیاتور مطراقچی و کروکی شاردن فرانسوی وجود دارد که تا حدی به این شناخت کمک کرده‌اند. نمای داخلی گنبد بزرگ مسجد، از آجرهای کوچک و کاشی‌های الوان ساخته شده است و نقش گل و بته و جملات و کلمات عربی را در آن می‌توان دید.

تزئینات مسجد کبود

    مسجد کبود تبریز هم مانند هر مسجد دیگری پر از تزئیتات فوق‌العاده زیبا است که در ادامه درباره برخی از آنها حرف خواهیم زد. با ما همراه باشید.

سقفی از طلا و لاجورد

    زمانی که وارد این مسجد می‌شوید، بهتر است سرتان را بالا بگیرید تا بتوانید تا یکی از جذاب‌ترین و چشمگیرترین سقف‌هایی که تاکنون دیده‌اید را ببینید. قسمتی از سقف این سازه را با طلا و لاجورد تزیین کرده‌اند و جلوه حیرت‌‌انگیز به آن بخشیده‌اند.

کاشی کاری های بی مانند

    اصلی‌ترین بخش تزئین این مسجد که اصلا به آن هم مشهور شده است را باید کاشی‌کاری‌های آن دانست. کاشی‌های معرقی که در دیوارهای درونی و بیرونی مسجد کار شده هر بیننده‌ای را جذب خود می‌کند. برخی معتقدند این کاشی‌کاری‌ها آنها را به یاد دیوارهای ایوان جنوب غربی مسجد جامع اصفهان می‌اندازد. تنوع و ظرافت در کاشی‌کاری‌های این مسجد بسیار زیاد است اما به خاطر رنگ غالب که لاجرودی است به آن مسجد کبود یا فیروزه جهان اسلام می‌گویند. همچنین در قسمتی که گنبد به طاق متصل می‌شود، کاربندی‌‌هایی را می‌توانید ببینید که بسیار جذاب و زیبا هستند.

کتیبه های مسجد

    همانطور که بالاتر اشاره شد، کتیبه‌های سر در بنا به خط کوفی و ثلث وجود دارند که روی آنها نام‌های عمارت مظفریه و نعمت االله بن محمد البواب که خطاط و طراح نقوش مسجد بوده دیده می‌شود و همچنین یک کتیبه به خط رقاع، در کاشی‌کاری‌های ایوان ورودی دیده می‌شود که روی آن تاریخ ساخت بنا در سال 870 هجری قمری ذکر شده است. یک کتیبه برجسته دیگر با مضمون سوره فتح نیز در این مسجد وجود دارد که دور تا دور شبستان اصلی را گرفته است. در این کتیبه همچنین درباره یادبود پیروزی‌های ملکشاه هم چیزهایی نوشته شده است.

    از دیگر کتیبه‌های موجود در این بنا می‌توان به سنگ‌های مرمر مزین به آیه‌های قرآن در شبستان کوچک، کتیبه‌ای با نام جهانشاه در بالای در ورودی مسجد که در گذشته روکش طلایی داشته است و کتیبه‌ای از اشعار فارسی در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ اشاره کرد.

تزئینات نابود  شده

    شاید برایتان جالب باشد که بدانید بخشی از تزئینات بی‌نظیر این مسجد درحال حاضر نابود شده‌اند. به نظر می‌رسد در دو طرف مسجد، نگاره‌های چهارباهو (صلیبی شکل) و چهار پیلی (صلیبی شکسته) وجود داشته که هنگام حمله روس‌ها به تبریز از بین رفته‌اند. از آنجایی که این نگاره‌ها از قدیمی‌ترین نگاره‌های ایرانی به شمار می‌رفته‌اند، دارای ارزش بسیار زیادی بوده‌اند.

سردابه – مقبره جهانشاه

    پژوهشگران معتقدند پس از اینکه جهانشاه کشته شده است، جسدش را به این مسجد انتقال داده‌اند و پشت محراب قدیمی در اتاق بزرگی با کفپوش و دیوارهای مرمرین دفن کرده‌اند و بعدها نیز زنش را درکنار او به خاک سپرده‌اندو این اتاق به یک سرداب کوچک می‌رسد که در آن دو مقبره کشف کرده‌اند. کارشناسان معتقدند که این دو مقبره مربوط به جهانشاه و همسرش است. به نظر می‌رسد آنها چند سال پس از اتمام ساخت مسجد کبود از دنیا رفته‌اند. اما مساله‌ای که وجود دارد این است که قبرها خالی هستند و به همین دلیل هم امکان صادر کردن نظر قطعی و درست درباره آنها وجود ندارد.

    درحال حاضر بخشی که مقبره‌ها در آن قرار دارد خاکی است و خالی مانده. متاسفانه پس از زمین لرزه تمام تزئینات این بخش به سرقت رفته است. بنابر توصیف تارونیه -سیاح فرانسوی- در محل اتصال این بخش به گنبدخانه، پوششی از سنگ مرمر و محراب وجود داشته که امروزه اثری از آن نیست. تا قبل از ویرانی مسجد در دو طرف محراب رفت و آمد صورت می‌گرفته اما امروزه آن را تبدیل به درگاه کرده‌اند.

    به نظر می‌رسد این قسمت در قدیم دارای کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی، ازاره‌های مرمری، کتیبه‌های با نقوش اسلیمی حجاری شده کفپوش مرمرین و سقف مزین با نقاشی طلایی بوده است. درحال حاضر در این محل سنگ‌های مرمری با ارتفاع 160 سانتیمتری را می‌توانید ببینید که درواقع کتیبه‌هایی حجاری شده هستند که آیات قران با خط ثلث در زمینه اسلیمی روی آنها نگاشته شده است.

    در این مکان کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی را هم تا حد زیادی مرمت کرده‌اند. به عقیده کارشناسان این آرامگاه را بعدتر به ساخت مسجد اضافه کرده‌اند اما به هیچ عنوان نمی‌توان پیوند این دو را گسست. معمولا کسانی که وارد مسجد می‌شوند سری هم به این آرامگاه می‌زنند.

صحن ها و روا ق ها

    مسجد کبود دارای  یک صحن اصلی و بزرگ است که شکل مربع دارد و در آن یک حوض برای وضو گرفتن، قرار گرفته است. در اطراف این صحن شبستان‎هایی هم به‌عنوان پناهگاه مستمندان و یا درس خواندن طلاب ساخته‌اند. یک صحن کوچک هم در قسمت جنوبی مسجد خواهید دید که یک شبستان کوچک را هم شامل می‌شود. در شمال و شرق حیاط مسجد، رواق‌هایی دیده می شوند که مربوط به زمان حال هستند و اخیرا به مجموعه اضافه شده‌اند.

ستون ها

    در صحن اصلی مسجد به ستون‌هایی بر می‌خوریم که از آنها، راه پله‌هایی برای دسترسی به ایوان‌های مشرف به صحن وجود دارد. اگر به پایه این ستون‌ها دقت کنید محفظه‌های کوچکی را خواهید دید که در قدیم از آنها به‌عنوان جاکفشی استفاده می‌شده است اما، امروز دیگر این کاربرد را ندارند.

محوطه باستانی مسجد کبود

    مسجد کبود دارای یک محوطه باستانی است که در شمال شرق آن واقع شده و مساحت آن به حدود سه هکتار می‌رسد. در سال 1376 و 1377خاکبرداری‌هایی در این محوطه انجام شد که طی آن آثار یک گورستان را یافتند که قدمت آن مربوط به هزاره اول قبل از میلاد بوده است. هنگامی که این آثار را کشف کردند این قسمت را به عنوان یک محوطه باستانی معرفی نمودند.

    در کاوش‌های صورت گرفته در آن سال‌ها، 38 گور در این محوطه پیدا شد و مورد بررسی قرار گرفت که در یکی از گورها دو اسکلت زن و مرد به همراه تعدادی اشیاء قدیمی پیدا شد که این اشیاء را به موزه ملی آذربایجان فرستادند. از سال 1379 تا 1382 نیز کاوش‌هایی در این محوطه صورت گرفت و آثاری مربوط به گورستان عصر آهن، رسوبات طبیعی و آثار دوره اسلامی و … به دست آمد.

امکانات مسجد کبود تبریز

    مسجد کبود تبریز دارای امکاناتی است که در زیر مشاهده می کنید:

• سرویس بهداشتی
• راهنما
• نمایشگاه صنایع دستی برای فروش آثار سفالی با نقش و نگار مسجد کبود
• مسیر دسترسی به مسجد کبود تبریز

دسترسی با وسایل حمل و نقل عمومی

    برای رسیدن به مسجد کبود باید به آدرس تبریز، خیابان امام خمینی، بین خیابان خاقانی و چهارراه منصور، جنب بوستان خاقانی بروید. دسترسی به این مسجد تاریخی از طرق زیر ممکن است:

• مترو: در 650 متری این مسجد یک ایستگاه به نام میدان ساعت وجود دارد که شما اگر در این ایستگاه پیاده شوید با کمی پیاده‌روی به مسجد خواهید رسید.
• اتوبوس: اگر بخواهید با اتوبوس خود را به این مسجد برسایند باید در ایستگاه خاقانی که در 500 متری مسجد قرار دارد پیاده شوید. همچنین از اتوبوس‌های بی ار تی هم می‌توانید برای رسیدن به مسجد استفاده نمایید.

    زمان بازدید: همه روزه از 08:00 تا 17:30

کلام آخر

    در مطلب آشنایی با مسجد کبود تبریز، سیر تا پیاز را درباره این جاذبه تاریخی بی‌نظیر در شهر تبریز بررسی کردیم. ابتدا به معرفی آن پرداختیم و سپس درباره تاریخ، معماری و مسیر دسترسی به آن حرف زدیم. اگر در سفر به تبریز برای بازدید از این جاذبه اقدام کردید حتما سری هم به بوستان خاقانی، موزه آذربایجان و میدان ساعت که در نزدیکی مسجد کبود هستند؛ بزنید. بازدید از کدام این جاذبه‌ها لذت سفرتان را دو چندان می‌کند.

    اگر نکته دیگری درباره مسجد کبود وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد و یا اگر تجربه بازدید از این مسجد را دارید؛ حتما آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا دیگران نیز بتوانند از تجربیات شما استفاده کنند. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و بتوانید از آن استفاده کنید.