کاخ گلستان

تاریخچه 440 ساله کاخ گلستان

    کاخ گلستان؛ کاخی نام‌آشنا برای گردشگران. نامی که تاریخی 440 ساله را با خود به یدک می‌کشد؛ از پیدایش صفویان تا به امروز؛ از شر‌وع سلطنت اولین شاه صفوی و تاج‌گذاری شاه قاجار تا وقوع انقلاب مشروطه و استقرار پهلویان؛ این‌ها تماما اتفاقاتی هستند که این کاخ در دل پر رمز و راز خود جای داده است. گرچه شروع حیات کاخ گلستان به نام شاه عباس صفوی پیوند خورده، اما تاریخ محوطه‌ امروزی آن که با نام کاخ گلستان شناخته می‌شود به زمان کریم‌خان زند، یعنی سال 1173 بازمی‌گردد.

    در این بین آنچه بیش از همه به این ارگ اهمیت تاریخی می‌بخشد مربوط به دوران سلطت آغامحمدخان قاجار است. او پس از غلبه بر لطفعلی‌خان زند، در سال ۱۲۱۰ هجری قمری تاج‌گذاری و تهران را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد که همین موضوع اهمیتی دو چندان به ارگ سلطنتی گلستان داد. پس از آغامحمدخان، فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار نیز در کاخ گلستان تاج‌گذاری کردند و تلاش‌هایی را مبنی بر تکمیل این ارگ در پیش گرفتند؛ اما چهارمین شاه قاجار، یعنی ناصرالدین شاه بود که با سفر به اروپا کاخ گلستان را دستخوش تحولات اساسی کرد تا تحت تأثیر معماری اروپایی این کاخ شکل متفاوتی به خود بگیرد.

    در واقع، معماری این مجموعه با معماری ایرانی آغاز شد و سپس مراودات تجاری، سیاسی و فرهنگی با کشورهای اروپایی منجر به تغییر و تحولاتی مبتنی بر معماری نئوکلاسیک اروپا شد. این سبک معماری باعث شده تا یکی از نمونه‌های بی‌بدیل کاشی‌کاری با مضامین اساطیری، شکار و شکارگاه، بزم، عاشقانه، رزم و نبرد، منظره، بناهای تاریخی، پادشاهان، درباریان و کارگزاران حکومتی، مذهبی و ... در این کاخ شکل بگیرد. در این کاشی‌کاری‌ها نیز به وضوح می‌توان ارتباط ایران و غرب را مشاهده کرد.

    شیوه‌های سنتی تصویرسازی ایرانی در کنار حجم‌نمایی، سایه‌روشن‌کاری و طبیعت‌گرایی که از مشخصه‌های بارز نقاشی غربی به حساب می‌آیند در تزئین کاخ گلستان استفاده شده‌اند تا هر بیننده‌ای را به خود خیره کنند. به دنبال همین تحولات معماری است که امروزه این كاخ همانند عضوی نامتجانس در میان معماری از هم‌گسيخته و ساختمان‌های سر به فلک کشیده تهران احاطه شده است. البته پس از ناصرالدین شاه تا پایان حکومت قاجاریان تغییری در معماری کاخ گلستان به وجود نیامد. در آن زمان، این مجموعه به‌عنوان محلی برای حکم‌رانی و اقامتگاه سلطنتی و همین‌طور تعلیم هنرمندان و معماران بود و از همین رو کاخ یادشده در قرن ۱۹ مرکز مهمی برای تولید هنر محسوب می‌شد.

    بعد از انقراض قاجاریان گرچه رضاشاه و محمدرضاشاه تاج و تخت خود را از کاخ گلستان تهران به کاخ مرمر و سعدآباد انتقال دادند، اما علاوه بر اینکه تاج‌گذاری آنها در کاخ گلستان صورت گرفت، این ارگ شاهد برخی تحولات و تصرفات در خود بوده است. به هر روی، پس از گذشت حدود 440 سال از شکل‌گیری کاخ گلستان تهران، در دوم تیر ماه 1392و در سی و هفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در کامبوج، این کاخ در فهرست میراث جهانی این سازمان به ثبت رسید. تا پیش از سال 2007، اتفاقاتی از جمله مرتفع بودن ساختمان در کنار کاخ گلستان موجب شده بود تا دوست‌داران و کارشناسان میراث فرهنگی نگران ثبت آن شوند. با این حال پس از بررسی مسائل، کارشناسان یونسکو این کاخ را به‌عنوان شانزدهمین اثر تاریخی ایران در جهان ثبت کردند.

مترو؛ بهترین راه دسترسی به کاخ گلستان

    تمام اتفاقاتی که به آنها اشاره شد، دست به دست هم داده‌اند تا بازدید از کاخ گلستان همواره یکی از اولویت‌های گردشگران باشد. با این حال وسعت و بزرگی این عمارت باعث شده تا بازدیدکنندگان کاخ به دنبال یک راهنمای بازدید از کاخ گلستان باشند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر کاخ گلستان با وسعت برابر با ۴/۵ هکتار به نگین کاخ‌های تهران تبدیل شده است. البته وسعت اولیه این کاخ حدود 54 هکتار، یعنی 10 برابر مساحت کنونی آن بود؛ اما بازدید از متراژ کنونی هم بدون داشتن یک راهنمای بازدید از کاخ گلستان سخت به نظر می‌رسد.

    به رغم اینکه شاهان پهلوی مناطق شمالی تهران که آب و هوای مطلوب‌تری دارد را برای اسکان خود انتخاب کردند، اما پیشینیان آنها در هسته مرکزی و قلب پایتخت اقامت داشتند تا شاید بدین نحو بتوانند تسلط بیشتری بر مرکز کشور داشته باشند. بر اساس منطقه‌بندی امروزی شهرداری تهران، کاخ گلستان در منطقه 12 تهران، خیابان 15 خرداد و در ضلع شمالی میدان ارگ واقع شده است. حتی در صورت داشتن وسیله نقلیه شخصی، بهترین راه برای رسیدن به این ارگ باشکوه استفاده از متروست؛ چراکه طبق قوانین راهنمایی و رانندگی تردد وسایل نقلیه در خیابان‌ها و محدوده منتهی به کاخ گلستان (باب همایون- صور اسرافیل- داور- سبزه میدان) امکان‌پذیر نیست.

    برای رسیدن به این مجموعه کافی است در ایستگاه 15 خرداد در خط یک مترو از قطار پیاده شده و پس از خروج از ایستگاه در خیابان پانزده خرداد، به سمت شرق رفت تا به خیابان داور برسید. ورودی کاخ گلستان در این خیابان قرار دارد و از ایستگاه مترو تا این ورودی تنها پنج دقیقه پیاده‌روی لازم است. پایانه‌های اتوبوس‌رانی میدان امام خمینی و قورخانه نیز برای این منظور در دسترس هستند. پس از ورود به کاخ با بخش‌های مختلفی ازجمله ايوان تخت مرمر، تالار سلام، تالار آينه، تالار سفره‌خانه، خلوت كريم‌خانی، تالار برليان، عمارت بادگير، کاخ شمس‌العماره، تالار الماس و كاخ ابيض مواجه می‌شویم که در این بین ایوان تخت مرمر و خلوت کریم‌خانی متعلق به دوران کریم‌خان زند، قدیمی‌ترین بناهای مجموعه گلستان هستند.

    به غیر از ساختمان‌های فوق‌الذکر، بخش‌های مختلفی نظیر کتابخانه نسخ خطی، مرکز اسناد تصویری، مرکز اسناد خطی، دفتر فنی، امور بین‌الملل، کتابخانه چاپی، امور فرهنگی، امور معرفی، واحد کودک و نوجوان واحد دفتر حقوقی تشکیل می‌شود. همچنین مکان‌های دیدنی متعددی در اطراف کاخ گلستان وجود دارد که از آن جمله می‌توان به بازار تهران، قهوه‌خانه حاج علی درویش، سبزه میدان، خیابان ناصرخسرو، سرای روشن، کوچه مروی و دارالفنون اشاره کرد.

تالارهای کاخ گلستان

عمارت شمس‌ العماره

    نمی‌توان از زیبای‌ها و جاذبه‌های گردشگری تهران سخن به میان آورد و به عمارت شمس‌العماره اشاره‌ای نکرد؛ حال که بحث کاخ گلستان مطرح است، می‌توان معروف‌ترین و زیباترین محل این کاخ را شمس‌العماره معرفی کرد. ناصرالدین شاه با تماشای عمارات اروپایی درصدد آن برآمد که برای خود و وزرای دربار ساختمانی مرتفع و مشرف به شهر بسازد؛ از این رو دستور ساخت عمارتی شگفت‌انگیز را داد که ساخت آن بین سال‌های 1244 تا 1246 خورشیدی به طول انجامید. این عمارت که داخل کاخ گلستان قرار گرفته، دارای پنج طبقه و ۳۵ متر ارتفاع است که در زمان ساخت بلندترین ساختمان آن دوره در تهران به حساب می‌آمد.

    شمس‌العماره اولین ساختمانی بود که از فلز در سازه آن استفاده کرده‌اند. کلیه ستون‌های طبقات بالا و حفاظ‌ها نیز چدنی هستند و پیش از ساخت سر در باغ ملی نماد تهران به حساب می‌آمد. اکنون نیز بسیاری از شهروندان صرفاً به دلیل بازدید از این عمارت، کاخ گلستان را به‌عنوان اولویت گردشگری خود انتخاب می‌کنند. این ساختمان از یک شاه‌نشین، اتاق‌های گوشواره، دو برج و یک ساعت بزرگ تشکیل شده ‌است. ساعت نصب‌شده بر بالای این ساختمان از ملکه انگلستان به ناصرالدین شاه اهدا شد.

ایوان تخت مرمر

    اگر شمس‌العماره مهم‌ترین قسمت کاخ گلستان است، ایوان تخت مرمر قدیمی‌ترین بخش این کاخ-موزه به حساب می‌آید. تاریخ ساخت ایوان تخت مرمر که در ابتدا دیوان‌خانه و دارالاماره نامیده می‌شد به سال 1173 و دوران زندیه بازمی‌گردد. در این ایوان یک تخت مرمر مجلل رو به باغ قرار دارد که پادشاهان قاجار روی آن نشسته و با تشریفات خاصی با مردم دیدار می‌کردند. طرح این تخت از داستان تخت حضرت سلیمان الهام گرفته شده‌ است. مجسمه‌های پایین تخت نیز نشانگر جنیان و فرشتگانی هستند که تخت سلیمان را به دوش می‌کشیدند. پیکرتراشی در این تخت ایوان مرمر را به محلی منحصر به فرد تبدیل کرده است.

عمارت بادگیر

    این عمارت در زمان فتحعلی شاه ساخته و در دوره ناصری با تغییراتی مواجه شد. تالار اصلی این بنا دارای تزئینات بسیاری مانند آینه‌کاری، گچ‌بری، منبت و نقاشی روی دیوارها، سقف و ستون‌هاست. کف این تالار از کاشی‌های طرح‌دار بسیار مرغوبی پوشیده شده که بعد از گذشت حدود 150 سال از عمر آن، هنوز هم جلا و جلوه خاصی دارد. این عمارت علاوه بر تالار اصلی، از بالاخانه، چهار بادگیر، حوضخانه، ارسی و دهلیز تشکیل شده است.

خلوت کریم‌ خانی

    این ساختمان یک ایوان مسقف است که همچون ایوان تخت مرمر در زمان کریم‌خان زند بنا نهاده شد. آغامحمدخان قاجار بعد از رسیدن به قدرت استخوان‌های کریم‌خان را از شیراز به این مکان انتقال داد. به همین دلیل آن را خلوت کریم‌خانی می‌نامند. در این ایوان حوضی وجود دارد که آب قنات از آن خارج شده و در گذشته با آن باغ را آبیاری می‌کردند. همچنین در این مکان سنگ قبر ناصرالدین شاه و تخت فتحعلی‌شاه نیز نصب شده ‌است.

موزه عکس‌خانه

    در طبقه زیرین عمارت بادگیر حوضخانه‌ای وجود دارد که در عهد ناصری، محل نگهداری پرندگان بود. اکنون در این مکان عکس‌ها و ابزارهای عکاسی دوره قاجار، در معرض دید همگان قرار دارد. آلبوم این عکس‌خانه بعد از مجموعه عکس سلطنتی انگلستان رتبه دوم دنیا را به خود اختصاص داده است.

کاخ اختصاصی

    در کنار خلوت کریم‌خانی عمارتی وجود دارد که به کاخ اختصاصی شهرت یافته ‌است. این بخش از کاخ موزه گلستان خود دارای چند تالار به نام‌های تالار سلام، آینه، عاج، برلیان و ظروف است.

موزه نگارخانه

    این موزه در طبقه زیرین تالار سلام جای دارد و به دو بخش جنوبی و شمالی تقسیم می‌شود. بخش جنوبی، قسمتی از حوضخانه تالار بوده که دربرگیرنده نقاشی‌های اولیه در زمان قاجار است؛ بخش شمالی که در زمان پهلوی دوم احداث شد و پاسبان‌خانه نام داشت، اکنون آثار نقاشان متأخر قاجار را به نمایش گذاشته ‌است.

موزه حوضخانه

    این حوضخانه بخش زیرین تالار عاج است و با حوضخانه تالار سلام تفاوت دارد. این مکان تحت تأثیر معماری اروپایی ساخته شد که در یک نگاه به معماری آن می‌توان این نکته را دریافت. در این بخش تابلوهایی بر اساس ارزش تاریخی آنها نصب شده و در معرض دید عموم قرار گرفته است. اکنون علاوه بر تابلوها و اشیای دوران قاجار، عکس‌هایی نیز از سفرهای اروپایی شاهان قاجار به نمایش درآمده ‌است. با دیدن این حوضخانه و عکس‌هایی که بر دیوارها نصب شده، می‌توان کیفیت سفرهای سلطنتی در دوران قاجار را درک کرد.

کاخ ابیض

    کاخ ابیض یکی از کاخ‌های مجموعه کاخ تاریخی گلستان است که بعد از سایر عمارت‌ها احداث شد. این کاخ به این دلیل ابیض نام داشت، زیرا در نمای آن به سبک معماری قرن 18 اروپا از گچ‌بری‌های سفید استفاده شده‌ بود. همچنین پله‌های این کاخ نیز از جنس مرمر سفید است که با نام آن هماهنگی دارد. داستان‌ها و روایات بسیاری در مورد علت ساخت این بنا مطرح است. یکی از معتبرترین روایات علت ساخت این کاخ، هدایای بسیار پادشاه عثمانی به دربار ناصرالدین شاه قاجار بوده است. ناصرالدین شاه به دلیل حجم بالای این هدایا، دستور ساخت این کاخ را صادر کرد.

سایر بخش‌های کاخ موزه گلستان

    مجموعه موزه گلستان علاوه بر تالارها و عمارت‌ها، بخش‌های دیگری همچون بخش آموزش، مرمت، کتابخانه کتب چاپی و نسخ خطی، مرکز اسناد تصویری و خطی را نیز داراست که به گردشگران پیشنهاد می‌شود بعد از حضور در کاخ گلستان بازدید از این بخش‌ها را هم از دست ندهند.

بازدید مجازی از کاخ گلستان

    بازدید از کاخ گلستان تهران با توجه به وضعیت وخیم کرونا و ورود نوع دلتای آن به کشور این روزها به شکل حضوری مقدور نیست و رنگ‌بندی قرمز کل کشور تمام کاخ-موزه‌های کشور را به تعطیلی کشانده است. محمدرضا کارگر، مدیرکل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی وزارت میراث فرهنگی نیز چندی پیش به ایسنا اعلام کرد که پیش از شیوع کرونا، وزات میراث فرهنگی حدود ۱۰۰ میلیارد تومان از محل موزه‌ها درآمد داشت و با توجه به افزایش قیمت بلیت‌ها به‌ویژه برای گردشگران خارجی پیش‌بینی می‌شد که سال قبل درآمد موزه‌ها نزدیک به ۳۰۰ میلیارد تومان باشد که این اتفاق به خاطر شرایط پیش‌آمده نیفتاد و این درآمد از چند میلیارد بیشتر نشد.

    آن‌طور که او می‌گوید در آخرین سال قبل از آغاز پاندمی کرونا ۲۳ میلیون و ۷۵۰ هزار نفر از موزه‌های کشور بازدید داشتند که در سال 1399 این آمار به سه میلیون نفر رسید. هر چند طی این مدت تلاش شده از طریق تورهای آنلاین شرایط بازدید از موزه‌ها فراهم شود، ولی طبیعتا این نوع موزه‌گردی تمامی نیازهای این حوزه را برآورده نمی‌کند. بازدید مجازی از کاخ گلستان نیز مانند بسیاری از کاخ-موزه‌های کشور در سایت این ارگ فراهم شده است. چنان‌که بازدیدکنندگان بدون پرداخت هزینه می‌توانند به مناظره تصاویر بخش‌هایی از این کاخ بنشینند. بنابراین ساعت کاری کاخ گلستان در ایام کرونا ناچارا به صفر رسیده است. اما در ایام پاندمی کرونا هم در روزهایی مانند عید نوروز که تهران در رنگ‌بندی کرونایی به رنگ آبی درآمد، فعالیت این کاخ هم از سر گرفته شد که ساعت بازدید از کاخ گلستان در این ایام هم تغییر خاصی نداشت.

    آن‌طور که در وبسایت این کاخ آمده ساعات کاری کاخ گلستان در ایام کرونا مربوط به روزهایی است که تهران در رنگ‌بندی کرونایی رنگ زرد و آبی به خود می‌گیرد و در روزهای قرمز درهای آن به روی بازدیدکنندگان بسته می‌شود. طی روزهای بهار و تابستان بازدید از کاخ گلستان تهران طی ساعات 9:30 تا 18:30 امکان‌پذیر است و در پاییز و زمستان درهای این کاخ ساعت 17 بسته می‌شود. از آن‌جایی که بازدید از مجموعه کاخ گلستان حداقل به دو ساعت زمان نیاز دارد گیشه‌های بلیت‌فروشی یک ساعت زودتر بسته می‌شوند.

    بهای بلیت ورودی برای بازدیدکنندگان ایرانی پنج هزار تومان و برای بازدیدکنندگان خارجی 50 هزار تومان محاسبه می‌شود. همچنین بازدید از هر موزه و عمارت مجموعه هزینه جداگانه‌ای دارد؛ به غیر از بخش اصلی کاخ که 13 هزار تومان ورودی دارد، هزینه بازدید از هر موزه و عمارت‌های مجموعه برای بازدیدکننده داخلی چهار هزار تومان است که این هزینۀ ورودی برای بازدیدکنندگان خارجی برای بخش اصلی تا 110 هزار تومان و برای موزه‌ها و عمارت مجموعه تا 30 هزار تومان افزایش می‌یابد. بازدید از خلوت کریم‌خانی، تالار ظروف و تالار برلیان رایگان است. در عین حال طبقات فوقانی عمارت شمس‌العماره بازدید عمومی ندارد.

    اگر روزهای نارنجی و قرمز کرونایی را فاکتور بگیریم، مجموعه کاخ گلستان غیر از هشت روز، در سایر روزهای سال فعال است. رحلت امام خمینی (ره) (۱۴ خرداد)، شهادت حضرت علی (ع) (۲۱ ماه رمضان)، تاسوعا و عاشورای حسینی (۹ و ۱۰ محرم)، اربعین حسینی (۲۰ صفر)، رحلت حضرت رسول اکرم (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) (۲۸ صفر)، شهادت امام جعفرصادق (ع) (۲۵ شوال) و روز طبیعت (۱۳ فروردین) هشت روزی هستند که کاخ گلستان تعطیل است.