حرم حضرت معصومه

حرم رو بهتر بشناس

    خب همونطور که احتمالا می‌دونین حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی استان قم هست که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفته. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستن و از همین جهت، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی هست. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم به‌ لحاظ تاریخی هم اهمیت زیادی داره و می‌تونیم اون رو از جاذبه‌های تاریخی مهم قم به حساب بیاریم.

    حرم حضرت معصومه (س) از بخش‌های مختلفی مثل کتابخونه، موزه، صحن، شبستان و... تشکیل شده که بیشتر اون‌ها مزین به مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری و آینه‌کاری‌ هستن. شاید جالب باشه بدونین که چند نفر از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری مثل پروین اعتصامی در این حرم دفن شدن که بازدید از اون‌ها خالی ‌از لطف نیست.

    جالبه بدونین که می‌گن زیارت ‌نامه‌ حضرت معصومه (س) برخلاف زیارت‌ نامه‌های بقیه امام‌زادگان، از طرف امام رضا (ع) نقل شده‌ بوده. این زیارت ‌نامه برای اولین‌ بار با دستخط علی بن موسی‌الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شده بود.

با تاریخچه حرم حضرت معصومه آشنا شو!

    حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خودش دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه ‌کردن تا اینکه به شکل امروزی خودش در اومده. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بوده که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساختن.

نخستین بنای حرم چطور ساخته شد؟

    حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی رو وداع‌ گفتن و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشتن که وقف ایشان کردن و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدن.

    بعد از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان قرار گرفت. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشته تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبح برجی ‌شکل گذاشت. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگه ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی نام داشت که به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه پرداخت و متعاقبا دستور ساخت در بزرگ‌تری رو برای اون داد.

 حرم در عصر سلجوقی، تیموری و مظفریان به چه شکل بوده؟

    در این باره باید بدونین که ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه‌ای بدون ایوان و گلدسته به‌جای اون سه گنبد کرد که تزیینات آجری و کاشی زیبایی داشت و کار ساخت اون تا سال ۴۵۷ هجری قمری طول کشید.

    این‌ طوری به نظر می‌رسه که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون مونده بود؛ چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پا برجا مونده بود. حمدالله مستوفی به ویران شدن قم در اثر این حمله اشاره داشته؛ ولی صحبتی از صدمه به حرم نداشته. بعد از اون سلطان ‎محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک اون رو می‌تونیم روی کاشی‌های موجود با تصویر سواران مغول بر اون مشاهده کنیم.

    امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگ‌ترین استادهای کاشی ‌ساز اون زمان دستور ساخت کاشی‌های متنوعی را برای مرقد داده بود که کار ساخت اون‌ها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدن.

دوره صفویه و داستان‌های حرم و شاهان وقت

    در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشی‌کاری و همین‌طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و زیبایی آستان حضرت معصومه (س) مضاعف شد.

    بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ هجری قمری به قوت خود باقی مونده بود تا اینکه دختر شاه اسماعیل اول موسوم به شاه ‎بیگم، بقعه حضرت رو به شکل سازه‌ای هشت‌ضلعی با هشت صفه درآورد و دستور داد دیوارهای اون مزین به کاشی معرق بشن. علاوه بر این، ساخت یک ایوان با دو مناره، صحن عتیق، سه رواق، کتیبه‌هایی با خطوط ثلث و نسخ هم از اقدامات دیگه‌ی ایشون بوده. بعضی‌ها معتقدن الحاق این بخش‌ها به حرم توسط «شاه بیگی بیگم» دختر فردی به نام هماد بیک یا عماد بیک انجام شده. اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) توسط شاه‌ طهماسب اول صفوی به این مجموعه زیبا و عظیم اضافه شد.

    شاه اسماعیل اول هم علاوه بر ساخت ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا)، شالوده صحن کهنه رو درست کرد. شاه‌ طهماسب صفوی در سال ۹۶۵ هجری، ضریحی آجری مزین به کتیبه‌های معرق و کاشی‌های هفت‌رنگ در چهار طرف مرقد ساخته بوده که به دلیل وجود منافذی در اطراف اون، زائران ضمن تماشای مرقد می‌تونستن نذورات خودشون رو در ضریح بندازن.

     به این ترتیبی که گفتم، اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه‌ طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شده بوده. اون همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه رو ساخت که به صحن کهنه متصل هست. شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه رو در سمت جنوبی آستانه احداث کرده بوده که با نام مسجد طباطبایی شناخته می‌شه.

    این صحن راه مخصوصی به مقبره شاه‌عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین داره. در پایان دوران صفویان و در ادامه حمله افغان‌ها به ایران، متاسفانه اشرف افغان همه آثار نفیس و زر و زیورهای این حرم و حتی طلاهای صندوق مرقد شاه‌ عباس رو به غنیمت برد.

حرم در دوره قاجاریه چه صورت بوده؟

    بعد از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابل ‌توجهی در حرم ایجاد نشد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار افتاد. فتحعلی‌ شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلا اندود رو صادر کرد.

    فتحعلی‌ شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری هم درخواست کرده بود تا ضریح حرم نقره‌ پوش بشه که به دلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری به ‌جای اون نصب شد. جالبه بدونین که این ضریح بارها مرمت شده و تا سال‌های متمادی مورد استفاده بوده تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، ضریحی از نقره با ظرایف هنری ویژه به ‌جای اون گذاشته می‌شه.

    از اقدامات دیگه‌ی فتحعلی ‌شاه قاجار این بود که کف حرم رو با سنگ مرمر پوشوند، گلدسته‌های حرم رو طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا به ‌جای درهای چوبی حرم نصب کرد، تزیینات خیلی هنرمندانه‌ای در سقف زیر گنبد انجام داد و آیینه‌کاری‌های دیوارهای حرم را شروع کرد که تا سال‌ها بعد و دوره محمدشاه قاجار ادامه داشت.

     ولی در زمان ناصرالدین‌ شاه ضمن مرمت گلدسته‌های طلا و کاشی‌کاری‌های نفیس روی اون‌ها، دو رواق دیگه در حرم ساختن.

    شالوده صحن جدید در اواخر قرن ۱۳ هجری قمری به‌ دست آقا ابراهیم امین ‌السلطان ریخته شد که پسرش به‌ عنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه، کار ساخت اون رو ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان خودش رسید.

    آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین‌بار مجهز به چراغ‌ برق شد و مجلس تصویب کرد که موتور برق کاخ سلطنتی به این آرامگاه واگذار بشه.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی وضعیت حرم چطور شد؟

    بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات توسعه‌ای و مرمتی زیادی در این حرم صورت گرفت؛ همچنین برای رفاه حال زائرین، امکانات مختلفی در نظر گرفتن. در حال حاضر، تولیت این حرم، مسئولیت نگهداری و رسیدگی به اون رو بر عهده داره و همه امور توسعه حرم توسط این تولیت صورت می‌گیره. به‌عنوان مثال، تخریب ظاهر گنبد، فرسایش جدی و پیدایش اعوجاج در برخی سطوح باعث شده بود که تولیت آستانه مقدس در سال ۱۳۸۰، طرح تعویض خشت‌های طلایی گنبد حرم مطهر رو کلید بزنه و به این ترتیب، گنبد جدید در سال ۱۳۸۴ به نمایش گذاشته شد. در سال ۱۳۷۷هم مرقد مطهر با شکل جدید کاشی و سنگ، تجدید بنا و دیواره‌های داخلی اون مزین به سنگ مرمر سبز زیبایی شد.

قسمت‌های مختلف حرم حضرت معصومه رو با هم بشناسیم

    حرم حضرت فاطمه معصومه (س)، بقعه‌ای به طول و عرض ۲٫۹۵ و ۱٫۲۰ متر و ارتفاع ۱٫۲۰ متر داره که با کاشی‌های زرفام نفیس پوشانده شده‌. دور تا دور مرقد نیز دیواری مزین به کاشی معرق به چشم می‌خوره که اکنون ضریح مشبکی از جنس نقره اون رو احاطه کرده و قدمتش به سال ۹۵۰ هجری قمری برمی‌گرده. این آستان مقدس، بخش‌های مختلفی داره که در ادامه در دکوول به توضیح اون‌ها می‌پردازم.

رواق‌ها رو یکی‌یکی بشناسیم

    رواق به محدوده‌های نزدیک به ضریح مطهر گفته می‌شه که شامل ۶ رواق با گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم می‌شه. سه رواق در دوره صفوی، دو رواق در عهد قاجار و یک رواق در عصر معاصر ساخته‌ شدن و مزین به انواع هنرهای بدیع اسلامی و کتیبه‎های نفیس از خوش‎نویسان مشهور هستن.

رواق غربی

      این رواق در سال ۱۲۳۶ هجری قمری توسط محمد تقی میرزا حسام ‌السلطنه از فرزندان فتحعلی ‌شاه ساخته شد تا جایگزین مهمان ‌سرایی بشه که توسط شاه ‌طهماسب احداث شده بود. رواق غربی دارای سه بخش هست.

رواق شرقی ( رواق آینه)

    رواق آینه همراه با ایوان آینه به دستور علی‌ اصغر خان اتابک در سال ۱۱۳۰ هجری قمری ساخته شده. این رواق ۲۳ متری دارای پنج‌ متر ارتفاع و ۳٫۵ متر عرض هست.

رواق و گنبد شاه‌ عباس دوم

    شاه سلیمان در سال ۱۰۷۷ هجری قمری دستور ساخت این رواق رو روی مقبره شاه‌ عباس داد که گنبدی با ۱۶ ضلع منظم داره. یک کتیبه‎ مزین به سوره جمعه به خط محمدرضا امامی زیبایی ‌بخش این محل شده.

رواق شاه‎ صفی (حرم زنانه)

    این رواق که در سال ۱۰۵۲ هجری قمری به دستور شاه‌ عباس ساخته شده، گنبدی با دو پوشش داره و آرامگاه شاه‎ صفی رو در خود جای ‌داده. کتیبه‎ نفیسی از احادیث به خط محمد رضا امامی در این رواق وجود داره.

رواق و گنبد شاه‎ سلیمان

    آرامگاه شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی در این رواق قرار داره که در سال ۱۱۰۷ هجری قمری به دست سلطان‎ حسین ساخته شده. همچنین کتیبه‎ای از سوره حشر به خط خطیب قمی در این رواق به چشم می‌خوره.

رواق و گنبد طباطبایی

    رواق مذکور با همت حاج ‌آقا محمد طباطبایی در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ هجری قمری به شکل مثلث ساخته شد

صحن‌های حرم حضرت معصومه

صحن عتیق

    شاه‎ بیگم صفوی در سال ۹۲۵ هجری قمری برای اولین‌ بار یک صحن مربع با سه ایوان در حرم مطهر احداث کرد. این صحن که تا زمان فتحعلی ‌شاه وجود داشت، از نظر ظاهری تغییراتی در اون ایجاد شد و به شکل هشت‌ ضلعی نامنظم در اومد. در ادامه تعداد ایوان‌های صحن عتیق افزایش پیدا کرد و امروزه دارای هفت‌ ایوان هست که سه ایوان در شمال صحن و چهار ایوان در جنوب اون قرار داره.

    شاید اسم ایوان طلا رو شنیده باشین که به‌عنوان مشهورترین ایوان صحن عتیق در زمان فتحعلی ‌شاه طلاکاری شده. این ایوان، ورودی صحن به روضه مطهره هست. علاوه بر این، ایوان‌های این صحن مزین به انواع تزیینات هنر اسلامی از مقرنس‎کاری، آینه‌کاری و گچ‎بری تا کتیبه‎های نفیس هستن.

صحن جدید

    صحن جدید در مدت ‌زمان هشت سال از ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری ساخته شده و اثری از میرزاعلی اصغرخان اتابک هست. این صحن با شکل چند ضلعی نامنظمش، هفت ‌ایوان داره که ایوان آینه از همه شناخته ‌شده‌تر هست؛ ایوانی که از شاهکارهای معماری استاد حسن معمار قمی به ‌حساب میاد. در ایوان‌های صحن جدید هم می‌تونین شاهد انواع تزیینات کاشی‎کاری، مقرنس‎کاری و کتیبه‎های نفیس کوفی و نسخ و ثلث باشین.

صحن صاحب‌الزمان

    صحن صاحب‌الزمان در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع منقوش به کتیبه‌های قرآنی هست. این صحن، چهار ورودی داره که تشکیل شده از ورودی شرقی شبستان امام خمینی (ره)، ورودی شمالی (بست مسجد اعظم)، ورودی غربی (پل آهنچی) و ورودی جنوبی (خیابان جدیدالاحداث).

    کتیبه‌های قرآنی از جنس سیمان‌ سفید و آجر در دیواره‌های اطراف این صحن به چشم می‌خوره که به خطوط بنایی و کوفی مزین شدن. باید اضافه کنم که صحن پیامبر اعظم (ص) و صحن حضرت جوادالائمه (ع) از صحن‌های جدید حرم حضرت معصومه (س) هستند.

ضریح

    دری چوبی در شمال ضریح برای ورود به مرقد وجود داشته که در سال ۱۲۱۳ هجری قمری به دستور فتحعلی‌ شاه دری نفیس از طلا به ‌جای اون ساخته و نصب شده بود. فتحعلی ‎شاه در سال ۱۲۴۵ هجری قمری دستور داد که این ضریح با صفحه‌هایی از نقره پوشونده بشه و روی پایه‎ای به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر از سنگ مرمر قرار بگیره. در زمان فتحعلی ‎شاه، این ضریح دو بار به علت فرسودگی مرمت شده تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع اون بیشتر شد و شکلش رو تغییر دادن.

    مقداری ظریف‌کاری در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی روی ضریح صورت گرفت  و در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اصلاحاتی روی ضریح انجام شده. ضریح حال حاضر از نقره ۱۰۰ درصد خالص هست که از بانک مرکزی جمهوری اسلامی خریداری شده و ضریح قدیمی در ازای نقره‌های خریداری‌شده در اختیار خزانه‌داری قرار گرفتن. این ضریح تزیینات قلم‌زنی و فلزکاری‌ بسیار زیبایی دارن که کار دست استادکاران و هنرمندان اصفهانی هست.

گلدسته‌های حرم

    در مجموع ۶ گلدسته در آستان حضرت معصومه (س) وجود داره که یکی‌ یکی اون‌ها رو بهتون معرفی می‌کنم.

گلدسته‌های اتابکی

      گلدسته‌های اتابکی همون طور که از اسمشون پیداست در صحن اتابکی قرار دارن و به همت علی ‌اصغر خان اتابک در سال ۱۳۰۳ هجری قمری در طرفین ایوان آینه در صحن جدید ساخته‌ شدن. ارتفاع این گلدسته‌ها از سطح بام معادل ۱۸ متر و از کف صحن حدود ۴۲٫۸۰ متر هست. کاشی‌های هشت‌ضلعی روی این گلدسته‌ها خود نمایی می‌کنن و روی چهار ضلع آن اسامی مبارک «الله»، «محمد» و «علی» نوشته شده   .

گلدسته‌های اصلی حرم

    ایوان طلا در صحن عتیق قرار داره و گلدسته‌های کاشی‌کاری در دو طرف اون به چشم می‌خوره که بلندی اون‌ها از سطح بام به ۴۰٫۱۷ متر می‌رسن. جالب اینکه فتحعلی ‌شاه این گلدسته‌ها رو در سال ۱۲۱۸ هجری قمری طلا کاری کرد که توسط حسین‌خان شاهسوند در عهد ناصرالدین‌ شاه در سال ۱۲۸۶ هجری قمری مورد بازسازی و کاشی‌کاری قرارگرفتن. سطح این گلدسته‌ها در سال ۱۲۹۹ هجری قمری به خشت‌های زرین مزین شدن.

کلام آخر 

    از نگاه و وقتی که برای خوندن این مقاله گذاشتین کمال تشکر رو داریم. در این سری از جاذبه‌های گردشگری شما رو با حرم حضرت معصومه آشنا کردیم و قسمت‌های مهم اون رو براتون توضیح دادیم. امیدوارم در زیارت‌هایی که به قم خواهید داشت نظراتتون رو درباره میزان اطلاعات داده شده به شما قبل از زیارت با با دکوول به اشتراک بذارین.