قره کلیسا

قره کلیسا

• ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۱ بهمن ۱۳۳۴
• ثبت در میراث جهانی یونسکو: 17 تیرماه 1387

    قره کلیسا را باید یک بنای مقدس با سنگ‌های سفید و سیاه و گنبدهای زیبا دانست که با نام‌های کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس هم آن را می‌شناسند. در متون تاریخی با عنوان دِیر تادئوس نیز از این کلیسا که باید آن را ی کی از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان دانست، یاد شده است. قره کلیسا در نزدیکی روستای به همین نام ساخته شده است. بد نیست که بدانید این کلیسا هر ساله در ماه مرداد، در یک مراسم مذهبی ویژه، میزبان ارمنی‌ها است و از این جهت اهمیت فراوانی دارد.

    در راه رسیدن به این کلیسا یک تابلو خواهید  دید که مضمون آن به این شرح است: "ما اینجا سرود وحدت ادیان را می سراییم" دلیل این تابلو تلاش‌هایی است که در این منطقه برای نزدیکی میان ادیان مختلف می‌شود.

ثبت ملی و جهانی قره کلیسا

    مجموعه قره کلیسا، سه کلیسای اصلی با نام‌های قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس و زور زور را در خود جای داده است. این کلیسا به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردی که دارد هم به ثبت ملی و هم به ثبت جهانی رسیده است. ثبت این سازه در فهرست آثار ملی به تاریخ و ثبت جهانی آن در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز به تاریخ 17 تیرماه 1387 برابر با ۷ جولای سال ۲۰۰۸ باز می‌گردد.

    این بنا را از نظر تاریخی می‌توان به دو بخش قدیمی سیاه رنگ و بخش جدید سفید رنگ تقسیم نمود. ساختمان اصلی این کلیسا ابتدا از سنگ‌های سیاه ساخته شده اما پس از بازسازی در دوره‌های مختلف، قسمتی از سنگ‌ها با سنگ سفید جایگزین شده است.

آیا قره کلیسا اولین کلیسای جهان است؟

    اگر کمی درباره قره کلیسا تحقیق کرده باشید؛ نخستین چیزی که توجه شما را جلب می‌کند، عنوان اولین کلیسای جهان برای این بنای مقدس است. هیچ کس نتوانسته تاریخ دقیقی را برای احداث این کلیسا بیان کند و آن را به صورت تخمینی و احتمالی، قرن یکم یا دوم میلادی در نظر گرفته‌اند. با جستجو در منابع انگلیسی و بررسی لیست کلیساهای قدیمی جهان خواهید فهمید که این تاریخ می‌تواند ثابت نماید، قره کلیسا اولین کلیسای جهان بوده است اما نکاتی مهمی دراین باره وجود دارد که لازم است به آنها توجه نماییم.

    مورخان اعتقاد دارند، بخش‌های جدیدتر قره کلیسا، با الهام از کلیسای جامع اچمیادزین در ارمنستان ساخته شده که این یعنی که این کلیسا قبل از قره کلیسا وجود داشته است.در اینجا لازم به تاکید است که کلیسای جامع اچمیادزین را به عنوان اولین کلیسای جامع مسیحیت می‌شناسند.  همانگونه که گفتیم این کلیسا به ثبت جهانی رسیده اما در صفحه مربوط به این ثبت در سایت میراث جهانی یونسکو، اثری از این موضوع که قره کلیسا نخستین کلیسای جهان است دیده نمی شود. در صورتی که ذکر چنین لقبی برای یک اثر ثبت جهانی ضروری به نظر می‌رسد.

تاریخچه قره کلیسا

    یک مورخ مشهور ارمنی به نام موسس خورناتسی، در قرن پنجم میلادی، اعلام کرده است که تاریخ ساخت این کلیسا به اوایل دوران مسیحیت باز می‌گردد. او اعتقاد دارد ساختمان این کلیسا بر روی آرامگاه یکی از مبشران دین مسیحیت به نام طاطاووس مقدس ساخته شده است به همین دلیل بوده که در برخی از کتب و اسناد تاریخی، نام کلیسای طاطاووس برای این سازه استفاده شده است.

    در طول همه این سال‌هایی که این کلیسا سرپا بوده و سرد و گرم روزگار را چشیده؛ بارها و بارها به وسیله صاحبان قدرت به آن آسیب وارد شده است. جنگ‌های مختلف در حکومت‌های مختلف، همچون ایلخانی، صفوی و جنگ‌هایی بین ایران و عثمانی، زخم‌های عمیقی بر تن این بنا وارد کرده است، به طوری که هنوز هم پس از گذشت این همه سال بر دیواره‌های این کلیسا آثاری از گلوله دیده می‌شود.

    این بنای مقدس از بلایای طبیعی همچون زلزله نیز جان سالم به در برده و پس از تخریب‌های مکرر باز هم توانسته مسیحیان را به سوی خود جلب کند. اولین ویرانی و تخریب بزرگ قره کلیسا مربوط به حمله چنگیزخان مغول در سال 1230 میلادی است. هنگامی که هولاکوخان مغول در آذربایجان به تخت نشست؛ به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت‌هایی روی این کلیسا انجام شد.

    در بخش قدیمی کلیسا، یک کتیبه در کنار محراب وجود دارد که ماجرای تخریب این سازه در قرن ۱۴ میلادی (سال 1319 میلادی) در جریان یک زلزله در آن روایت شده است. یک ایران شناس ارمنی تبار به نام آندرانیک هویان روایت کرده است که فردی به نام اسقف زاکاریا (زکریای قدیس) و دو تن از برادران او به نام‌های پطروس و سرکیس، 10 سال مشغول مرمت و بازسازی برخی از خرابی‌های این کلیسا پس از زلزله بوده‌اند.

قسمت شرقی قره کلیسا را باید تنها بخشی از این سازه دانست که در زلزله آسیب ندیده است. این قسمت محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک را شامل می‌شوند که همگی با سنگ سیاه ساخته شده‌اند.

قره کلیسا در دروه صف ویان

    در سال ۱۶۹۱ میلادی بار دیگر بازسازی‌هایی روی این سازه انجام شد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید در تمام مراحل این مرمت از سنگ سیاه استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد پادشاهان دوره صفوی توجه ویژه‌ای به این کلیسا داشته‌اند. شاه عباس اول دستوری برای حمایت از ارمنیان صادر کرده بود که این دستور بر سردر قره کلیسا به قرار دارد.

سنگ های سفید از راه رسیدند

    در سال ۱۸۱۰ میلادی شخصی به نام سیمون بزنونی که اسقف ماکو بود دستوری برای آوردن تخته سنگ‌هایی از مرمر سفید را از منطقه قرخ بولاغ و شاورشان صادر نمود. او از کارگران خواست، ضلع غربی کلیسای قدیمی را با استفاده از این سنگ‌ها بازسازی نمایند.

در نوشته‌های تاریخی ذکر شده است که در جریان این بازسازی، تالاری را که هوسپ راهب، در 1247 میلادی، در دیر تادئوس بنا کرده بود، برای ساخت قسمت سفید خراب مردند.

آخرین تغییرات قره کلیسا

    آخرین تعمیرات بنا در در دوره قاجار و به فرمان عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه صورت گرفت. وی در نظر داشت که با افزودن بناهای متعدد به کلیسا و گسترش آن، مجموعه‌ای شبیه به کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان بنا کند تا محل مرجع تقلید ارمنیان جهان را از آنجا به قره کلیسا انتقال دهد و این مرکز را از سلطه روسیه تزاری و دولت عثمانی در آورد.

    در جریان این امر یک اسقف ارمنی را برای گسترش بنای کلیسا از طریق رود ارس به ایران آورند و او دست به کار این گسترش و بازسازی شد. در ساخت این کلیسای جدید از نقش و نگار کلیسای جامع اچمیادزین، الهام گرفته شده است. به دستور عباس میرزا ساختمان جدید با سنگ‌های سفید و حجاری‌هایی بی‌نظیر در ضلع غربی کلیسای کهن ساخته شد اما با مرگ عباس میرزا کار ساخت این ساختمان نیز نیمه کاره باقی ماند.

    بر سر در این کلیسا یک کتیبه وجود دارد که باید آن را تلفیق از بخش قدیم و سیاه رنگ با بخش جدید و سفید رنگ کلیسا دانست. این کتیبه مرمری تقریبا تنها نوشته فارسی این بنا محسوب به حساب می‌آید و در آن شاعری به زبان فارسی اضافه شدن بخش سفید به بخش سیاه را توضیح داده است.

    اگرچه ساخت کلیسای سفید رنگ به پایان نرسید؛ اما شکل تکمیل شده‌اش در حجاری روی کلیسا باقی مانده است. این حجاری تصویری از اسقف سیمون بزنونی با لباس و تاج را بر روی دیوار شمالی  نشان می‌دهد که این اسقف آتشدانی در دست راست و ماکت قره کلیسا را در دست چپ دارد. این ماکت نشان می‌دهد که بالای محراب‌های پنج ضلعی در دیوارهای شمالی و جنوبی قسمت سفید باید برج ناقوسی، مانند کلیسای اچمپادزین ساخته می‌شده است.

معماری قره کلیسا

    برخلاف معابد ارمنیان که معمولا به شکل مربع هستند، قره کلیسا را به شکل یک مستطیل ساخته‌اند. همه بنای این کلیسا را به صورت یک ساختمان واحد در زمینی به ابعاد 150 در 200 متر ساخته‌اند و درب ورودی در غرب آن قرار داده‌اند. اولین نکته‌ای که در معماری این بنا به چشم می‌آید تکنیک و حجم‌پردازی است که به نوبه خود از کم نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی به شمار می‌رود. اسقف سیمون بزنونی برای جایگزین کردن قره کلیسا به جای کلیسای جامع اچمیادزین، پلان همان کلیسا را به کار گرفت.

    او محراب قسمت شرقی در پلان کلیسای اچمیادزین را حذف کرد و با تخریب قسمت غربی كلیسای سیاه و اتصال آن به کلیسای سفید، كلیسایی با شیوه معماری جدید ساخت که کلیسای سیاه رنگ نقش محراب آن را دارد.

قره کلیسا | پناهگاهی امن

    قره کلیسا را دیوارهای قطور دفاعی و همچنین برج و بارو محاصره کرده‌اند. این کلیسا دارای یک وروردی اصلی و چند درب کوچک است و به همین دلیل می‌توان آن را نوعی قلعه نیز به حساب آورد. در چهار طرف این قلعه پنج برج دیده بانی وجود دارد که به شکل یک قوس به نظر می‌رسند. در این کلیسا اتاق‌های متعددی جهت اقامت خلیفه و راهبان، روغن‌گیری، آسیاب، آشپزخانه، نگهداری مواد غذایی، انبار علوفه حیوانات و... وجود داشته است. همچنین امکانات دفاعی این مجموعه باعث می‌شده تا پناهگاه خوبی در برابر متجاوزان باشد.

تفاوت معماری بخش قدیم و جدید قره کلیسا

    یکی از نکات مهم درباره قره کلیسا، مرمت آن در زمان های مختلف است که در بالا اشارتی به این مساله کردیم. مرمت‌ها باعث شده تا دو بخش قدیمی و جدید در کلیسا به وجود آید. بخش سیاه کلیسا در شرق و بخش سفید آن در غرب این دو قسمت را تشکیل می‌دهند. کلیسای سیاه محراب، اتاق‌های جانبی محراب و گنبدی کوچک را شامل می‌شود و قسمت مركزی و غربی كلیسا (بخش سفید) شامل ستون‌ها، قوس‌ها، گنبد بزرگ و برج ناقوس كلیسا است. دیوارهای داخلی كلیسای سیاه ساده هستند اما بر روی دیوارهای خارجی آن شکل‌های مختلف، طاق نماها و نیم ستون های تزیینی را می‌توانید مشاهده کنید.

    تمثال قدیسان، صلیب‌های پرنقش و نگار، گل‌های هشت پر، قوس برجسته گل و بوته و نقوش حیوانات بر روی دیوارهای این کلیسا به چشم می‌خورند. دیگر تزیین موجود در این قسمت مربوط به زمان مرمت بنا توسط اسقف زاکاریا است و نقوش هندسی روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه را شاملمی شود که با تعدادی سنگ سفید ایجاد شده‌اند. بر عکس آنچه که در کلیسای سیاه مشاهده می‌کنید، برای تزئین کلیسای سفید، از نقوش زیبای زیادی استفاده شده است. به طور کلی این تضاد بین سیاه و سفید را باید یکی از جذابیت‌های اصلی این کلیسا دانست.

    سنگ های مورد استفاده در بنای سفید همگی از سنگ‌های آهکی هستند که به راحتی می‌توان آنها را تراش و حجم داد. به همین دلیل تزیینات در این قسمت کلیسا در اوج خود به چشم می‌خورد. از جمله تصاویر چشم‌نواز کلیسای سفید می‌توان به گل بوته‌های فراوان به همراه چهره‌های حواریون مسیحی، حضرت مسیح، حضرت مریم و بخش‌هایی از شاهنامه اشاره کرد. روی دیوار خارجی کلیسای سفید حجاری‌های ارزشمند زیادی به صورت تصاویر انسان، نقوش گل و بوته، اشکال حیوانات و نقش‌های تزیینی وجود دارد که همگی از عقاید مذهبی و هنر روزگار خویش الهام گرفته شده‌اند.

بخش های مختلف کلیسا

    بنای کلیسا از قسمت‌های مختلفی همچون کلیسای اصلی، برج ناقوس، ورودی، برج، دو حیاط شرقی و غربی، انبار، کتابخانه و 47 اتاق متعلق به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان و نگهبانان کلیسا، تشکیل شده است. علاوه بر این فضاها، زیرزمین کوچکی در زیر اتاق‌ها نیز در نظر گرفته شده که قسمت‌هایی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا در آن به چشم می‌خورد.

    مانند بیشتر کلیساهای دیگر، محل غسل تعمید نیز در قره کلیسا وجود دارد و محرابی هم در شرق آن دیده می‌شود. نقش برجسته‌های بسیار زیبایی دیوار بیرونی کلیسا را تزئین و سنگ‌های مرمر سیاه و سفید جلوه‌ای تماشایی به سقف محراب عطا کرده است. در محوطه داخلی کلیسا شماری سنگ قبر و یک حوض سنگی دیده می‌شوند و در محوطه داخلی هم جایی روی دیوار برای روشن کردن شمع تعبیه شده است. در قسمت مرکزی کلیسا چهار ستون سنگی وجود دارد که یک قوس زیبا هر ستون را به دیگری متصل می‌کند.

    در شمال و جنوب محراب کلیسا اتاقک‌هایی کوچک ساخته شده‌اند؛ اتاقک شمالی محراب دارد اما اتاقک جنوبی فاقد آن است. گفته می شود آرامگاه تادئوس مقدس در زیر محراب و نزدیک اتاقک جنوبی واقع شده است. براساس سنت کلیسا سازی ارمنی، کف محراب اصلی چهار پله از سطح تالار ارتفاع دارد.

برج ناقوس نیمه تمام

    پس از تصمیم برای الهام گرفتن از کلیسای جامع اچمیادزین، ساخت یک برجِ ناقوس چهار ستونی نیز برای کلیسا در نظر گرفته شد تا این قسمتِ قره کلیسا هم شبیه همان کلیسای ارمنی شود. قسمت غربی كلیسای سفید رنگ را برای ساخت این بنا در نظر گرفتند؛ اما در نهایت ساخت این برج ناتمام ماند. امروزه در قاب بندی‌های این برج ناقوس تصویر 12 شخصیت با تاج و لباس‌های پادشاهی و نشسته بر تخت به چشم می‌خورد. چهره‌ها کاملا شبیه به هم به نظر می‌رسند و گویی شخصیتی مجزا ندارند و هیچ نوشته‌ای هم در مورد هویت این افراد در دست نیست.

    در زیر ستون‌ها و بر دیوارهای شمالی و جنوبی، نقوش گیاهان و تصاویر شیر خودنمایی می‌کند. حجاری‌های برج ناقوس، همانند دیوارهای شمالی و جنوبی کلیسای سفید، متاثر از هنر ایرنی است و نقش درختان سرو در آنها به چشم می‌خورد. امروزه برای حفظ برج ناقوس و تزیینات آن سقفی را بر رویش تعبیه کرده‌اند. بد نیست بدانید که در گذشته قره کلیسا دارای چندین ناقوس بود که ناقوس استادکاران ارمنی مسکو، بزرگترین و زیباترین آنها محسوب می‌شد. این ناقوس، در سال 1886 میلادی به دِیر تقدیم شده بود اما در زمان متروکه شدن قره کلیسا، آن را به سرقت بردند.

گنبدهای قره کلیسا

    دو گنبد بزرگ و کوچک هرمی شکل و ۱۲ ترک (وجه) بر روی ساختمان کلیسا مشاهده می‌شود که پایه آنها مزین به نوارهای سنگی سیاه و سفید است. این دو گنبد مشابه و در کنار هم، تصویر دو قله کوه آرارات را برای ارامنه تداعی می‌کند. نمونه این گنبد بیشتر در مناطق شمالی و آرامگاه های سلجوقی دیده می شود و گنبد کاووس بهترین نمونه آنها به شمار می‌رود. شرایط اقلیمی و پر باران منطقه یکی از دلایل استفاده از این نوع گنبد است چرا که نزولات جوی را به سرعت به پایین می‌راند و مانع آسیب می‌شود.

    ارتفاع گنبد سیاه قره کلیسا ۱۸ متر و ارتفاع گنبد سفید به ۲۴ متر می‌رسد. گنبد سفید رنگ از خارج 12 ضلعی به نظر می‌رسد و از داخل استوانه‌ای با 12 نورگیر است. در ساخت این گنبد تنها از یک رنگ سنگ استفاده شده و تزیینی در ظاهر آن مشاهده نمی‌شود.

کتیبه‌های موجود در قره کلیسا

    در بخش‌های مختلف کلیسا کتیبه‌هایی به زبان ارمنی وجود دارد که اکثرشان تاریخ بازسازی‌ها و مرمت‌ها را نشان می‌دهند و یا اینکه یادگاری‌هایی از بازدیدکنندگان در گذشته هستند. دو سنگ نوشته بر بالای سردر ورودی غربی وجود دارد که محتوای آن درباره تجدید بنای قره کلیسا است. در سنگ نوشته بالایی دستور فتحعلی شاه قاجار به زبان فارسی و در سنگ نوشته پایینی سخن اسقف سیمون بزنونی به زبان ارمنی ذکر شده است.

    یکی از زیباترین بخش‌های قره کلیسا، برج ناقوس آن است که متاسفانه عملیات بازسازی آن در دوره قاجاریه متوقف شد و امروزه تنها یک طبقه از آن وجود دارد. بر اساس برخی منابع قرار بوده این ساختمان دو طبقه دیگر نیز داشته باشد.

تزیینات قره کلیسا

    تزیینات قره کلیسا دو گروه هستند:

1. نقش و نگارهای روی دیوار کلیسای قدیمی که احتمالا ریشه آنها به اساطیر باز می‌گردد.
2. تزئینات بدنه قسمت جدید یا سفید کلیسا شامل قصه‌های قدیمی، طاق نماها، نیم ستون‌های برجسته و قوس‌های تزیینی حجاری شده.

    سنگ نوشته‌ها و حجاری‌های این بنا در نوع خود بی‌نظیرند و در کمتر کلیسای هم عصر با قره کلیسا دیده می‌شوند. در بخشی از حجاری‌های این بنا الهام از اساطیر مختلف از جمله شخصیت‌های شاهنامه را می‌بینیم و سنگ تراشه‌هایی از گیاهان و حیوانات و فرشتگان و حضرت مسیح و حضرت مریم و حواریون هم در کنار آنها مشاهده می‌شود. فرهاد در حال کندن کوه، لیلی و مجنون و درخت سرو که در تزیینات شیرازی به وفور دیده می‌شود، نمونه‌هایی از تلفیق فرهنگ و هنر فارسی با ارمنی در قره کلیسا هستند.

    سنگ‌های دیوارهای خارجی بنا، همگی مزین به حجاری هستند. براساس سنت کلیساسازی در میان ارامنه، در جریان مرمت کلیسا باید سنگ‌های کلیسای قدیمی هم در بنای جدید استفاده می‌شده و به همین دلیل برخی از این حجاری‌ها قدمت بیشتری نسبت به ساختمان دارند. برخی معتقدند که این کار به صورت عمدی صورت گرفته تا آیندگان شکل و ظاهر اولیه کلیسا را نیز ببینند.

کلام آخر

    در مطلب قره کلیسا هر آنچه را که باید درباره این کلیسای قدیمی می‌دانستید؛ بیان کردیم. ابتدا به معرفی آن پرداختیم و سپس درباره معماری، تاریخ و ویژگی‌های این جاذبه گردشگری حرف زدیم. اگر نکته دیگری درباره قره کلیسا وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد و یا اگر تجربه بازدید از این جاذبه گردشگری استان آذربایجان غربی را دارید؛ آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا دیگران نیز بتوانند از آن استفاده کنند. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و بتوانید از آن استفاده کنید.