ذلف ‎آباد؛ شهر زیرزمینی شگفت انگیز در مرکز ایران

ذلف ‎آباد

    علاقه‌مندان به آثار تاریخی می‌دانند که هیچ اثری جای یک شهر زیرزمینی را نمی‌گیرد؛ شهری که روزگاری به دلیلی طبیعی یا غیرطبیعی زیر خاک مدفون شده و سال‌ها و شاید هم قرن‌ها بعد، وقتی هیچ کس یادش نمی‌آید روزی چنین شهری بوده از دل خاک بیرون می‌آید. یک شهر کامل که از صدها سال پیش به ما به ارث رسیده بیشتر از یک کاخ، یک عمارت، یک حمام یا یک خانه تاریخی ناگفته‌هایی برای ما دارد. شهر زیرزمینی بسته به موقعیت و اتفاقاتی که پیرامون شکل‌گیری و ناپدید شدن آن وجود دارد، تاریخی را حکایت می‌کند که گاه آنقدر جذاب و گیراست که ساعت‌ها و روزها می‌توان صرف شنیدن آن کرد و امیدوار بود چیزهای تازه‌ای درباره آن کشف شود.

    در دنیا چندین شهر زیرزمینی حیرت‌انگیز وجود دارد که سالانه میزبان هزاران گردشگر هستند. لالیبلا در اتیوپی، نائورس در فرانسه و پترا در اردن از  معروف‌ترین و شگفت‌انگیزترین شهرهای زیرزمینی جهان هستند که درباره آنها داستان‌ها و افسانه‌های حیرت‌انگیزی وجود دارد. کشورهایی که این شهرها را در خود جای داده‌اند بخش مهمی از تاریخ‌شان را بر اساس کاوش‌هایی که در چنین مکان‌هایی صورت گرفته تدوین کرده‌اند.

    ایران نیز به عنوان کشوری با تمدن چند هزار ساله، چندین شهر زیرزمینی کشف شده دارد که برخی از آنها از نظر زیبایی، ارزش‌های تاریخی و همچنین وسعت در کل دنیا بی‌نظیر هستند. نوش‌آباد و سامن دو شهر زیرزمینی معروف در ایران هستند که همچنان کاوش‌ها و تحقیقات درباره آنها ادامه دارد. شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد در استان مرکزی نیز یکی از شهرهای زیرزمینی ایران است که هر چه می‌گذرد ارزش تاریخی  و میراثی آن بیشتر مشخص می‌شود، برای مطالعه بیشتر در این رابطه با این مقاله از دکوول همراه باشید.

شهر زیرزمینی ذلف آباد فراهان کجاست؟

    بسیاری از علاقه‌مندان به آثار تاریخی زمانی که در حال گشت‌وگذار در استان مرکزی هستند، سری به فراهان و فرمهین هم می‌زنند. در 48 کیلومتری اراک و  پنج کیلومتری شمال شرقی شهر فرمهین، یک شهر زیرزمینی هست که مساحت محوطه تاریخی آن به 110 هکتار می‌رسد. این شهر که در آن آثاری از دوره ایلخانی تا قاجار کشف شده، روزگاری شهری بزرگ و پیشرفته بوده و مشخص است که از رونق زیادی برخوردار بوده است.

    وقتی در محوطه تاریخی آن قدم می‌زنید، با دیدن آثاری از خیابان‌های بزرگ، میدان و باقی مانده‌هایی از خانه‌های مسکونی این سوال برایتان پیش می‌آید که چطور این شهر زیر خاک رفته و مردمان آن که با توجه به مساحت شهر تعداد کمی هم نبوده‌اند، چه سرنوشتی پیدا کرده‌اند؟

همه چیز درباره شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد

    در کتاب‌های تاریخی نام شهر ذلف ‎آباد آمده است؛ نامی که در برخی متون زلف‎آباد ذکر شده و در برخی دیگر هم دلف‎آباد. این شهر در استان مرکزی  و در نزدیکی فرمهین، روزگاری شهری آباد بوده است. پیدا و پنهان شدن شهرهای زیرزمینی داستان‌هایی شگفت‌انگیز دارد. در دنیا تعداد زیادی شهر کوچک و بزرگ زیرزمینی هست که تاریخ آنها آمیخته با افسانه‌ها و داستان‌هایی است که باور آنها آسان نیست. شهرهای زیرزمینی عمدتا به دو دلیل به چنین سرنوشتی دچار شده‌اند؛ ممکن است شهری از اول به عنوان شهری زیرزمینی و مخفی ساخته شده باشد.

    در جای جای جهان آدم‌ها برای مخفی شدن از دشمنانی که هر لحظه ممکن بود به آنها شبیخون بزنند، مخفی‌گاه‌هایی می‌ساختند که برخی از آنها بعد از مدت‌ها سالم مانده و درست وقتی هیچ کس به یاد نمی‌آورده شهری این چنینی وجود داشته کشف شده‌اند. چنین شهرهایی حتی در قرن‌های اخیر هم ساخته شده و برخی از آنها که کامل و بدون تخریب هستند در کشورهای بلوک شرق وجود دارند و تبدیل به مکان‌های گردشگری و موزه شده‌اند.

    دسته‌ای دیگر از شهرهای زیرزمینی هستند که بر اثر حادثه‌ای طبیعی یا غیرطبیعی مخفی شده و از یادها رفته‌اند. داستان‌هایی درباره شهرهایی شنیده‌ایم که با فوران یک آتشفشان یا بر اثر وقوع سیل، زلزله و دیگر اتفاقات طبیعی از روی زمین محو و به زیر زمین رفته‌اند. شهرهایی هم هستند که دشمنان ساکنان آنها، ویران و غیر قابل سکونت‌شان کرده‌اند ، یعنی شهر را اشغال کرده، ساکنانش را کشته‎ یا کوچ داده‌اند.

    درباره دلیل پنهان شدن شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد داستان‌های متعددی وجود دارد. برخی می‌گویند این شهر بر اثر زلزله ویران شده و به زیر زمین رفته است و برخی دیگر از سیلی عمدی حرف می‌زنند. ظاهرا جنگی در کار بوده و این جنگ باعث شده اهالی شهر ذلف‎ آباد از بین بروند یا شهرشان را ترک کنند و به مرور و بعد رفتن آدم‌ها، آبادانی هم از شهر رفته و خاک روی آن را پوشانده است.

    موثق‌ترین روایت درباره دلیل زیرِ زمین رفتن ذلف ‎آباد فراهان این است که در دوران قاجار بعد از احداث شهر سلطان‎آباد (اراک) توسط یوسف خان گرجی، اهالی ذلف ‎آباد یعنی ساکنان فراهان، مجدآباد کهنه، مجدآباد نو، اسلام‌آباد و شاه‌آباد علیه حکومت مرکزی شورش می‌کنند و حکومت مرکزی بعد سرکوب شورش، شهر را به آب می‌بندد و غیر قابل سکونت می‌کند. ذلف ‎آباد کم‎کم از یاد می‌رود و تبدیل به تله‌ایی در کنار شهر فرمهین می‌شود.

ارزش تاریخی و میراثی ذلف‎ آباد

    بر اساس کاوش‌های صورت گرفته و آثار کشف شده، قدمت شهر زیرزمینی ذلف‎ آباد اراک حداقل به قرن ششم هجری قمری باز می‌گردد. اطلاعات به دست آمده از متون تاریخی نشان می‌دهد که این شهر بین سال‌های ششم تا یازدهم هجری قمری شهری پر رونق بوده و موقعیت استراتژیک ویژه‌ای داشته است. قرار گرفتن این شهر در بین سه شهر مهم تهران، قم و اصفهان آن را تبدیل به شهری تجاری کرده است. برخی آثار باقی مانده از این شهر تاریخی مربوط به دوره ایلخانی است. همچنین کشفیات صورت گرفته، از بناهای باقی مانده تا اشیای کشف شده، نشان می‌دهد شهر زیرزمینی ذلف‎ آباد فراهان علاوه بر اینکه ساختار یک شهر بزرگ را داشته، مردمانی کشاورز، دامپرور و همچنین تاجر داشته است.

    در کشفیاتی که تا به حال وجود داشته یک حمام بزرگ از زیر خاک درآمده که نشان می‌دهد ذلف ‎آباد شهر کوچکی نبوده و همچنین پیشینه زیادی هم داشته است. تا کنون دو مرحله کاوش اساسی و وسیع درباره شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد صورت گرفته است. باستان‌شناسان در اولین کاوش‌ها که آن را در 700 متر از این شهر زیرزمینی شگفت‎انگیز داشته‌اند، به این نتیجه رسیدند که ذلف ‎آباد شهری پر رونق با نظام طبقه‌بندی مشاغل و مرادودات وسیع اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده است.

    مرحله دوم کاوش‌های باستان‌شناسی شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد به سال 1389 برمی‌گردد. در این کاوش‌ها کالبد شهر، بافت مسکونی، خدمات عمومی، مشاغل، تجارت و زیست اجتماعی و فرهنگی آن مورد توجه قرار گرفت که به کشفیات مهمی منتج شد که در قالب سایت موزه در کنار این اثر باستانی در معرض دید عموم گذاشته شده است. در کاوش‌های صورت گرفته در شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد بیش ازصد شی‎ء تاریخی شامل سکه، نقش مهر، گردنبند و دستبند تزئینی، انواع ظروف سفالی و النگو کشف شده است.

    یکی از جاذبه‌هایی که بسیاری از گردشگران را به سمت فرمهین و شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد می‌کشاند مراسم جشن تیرگان است که روز اول تابستان در امامزاده احمد بن علی (ع) ذلف‎ آباد برگزار می‌شود. این جشن یکی از آیین‌های باستانی ایران به شمار می‌رود. شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد در واقع در مجاورت این امامزاده است و معمولا در سفر به این منطقه هم شهر و هم امامزاده مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد.

    شهر زیرزمینی ذلف‎ آباد اراک سال 1387 به ثبت ملی رسید و به نظر می‌رسد با ادامه کاوش‌ها در این منطقه باستانی زمینه‎های حمایت بیشتر از آن فراهم شود. گردشگران برای رسیدن به آن باید خود را به فرمهین که تنها پنج کیلومتر با شهر زیرزمینی ذلف ‎آباد فاصله دارد برسانند. بازدید از این شهر به ویژه برای کسانی که به آثار تاریخی و باستانی علاقه دارند و همچنین دوست دارند اطلاعاتی درباره زیست فرهنگی و اجتماعی مردمان قدیم به دست آورند لذت‎بخش خواهد بود. اگر نکته دیگری درباره شهر زیرزمینی ذلف آباد وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد، آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید.