شهر سوخته

شهر سوخته

    در دنیا چندین شهر کوچک و بزرگ هست که به آنها شهر سوخته می‌گویند. اهمیت شهر‌های سوخته به دلیل قدمت آنهاست، چرا که پژوهش‌ها نشان می‌دهد این شهر‌ها اغلب اولین نمونه‌های شهر‌هایی بوده‌اند که انسان‌ها روی کره زمین ساخته‌اند. انسان امروزی هزاران سال است که روی زمین زندگی می‌کند، اما سال‌های زیادی جمعیت‌های کوچک انسانی وجود داشته‌اند که اغلب هم کوچ‌رو بوده‌اند. اولین جوامع یکجانشین جوامع کوچک روستایی بودند و مدت‌ها طول کشید تا شهر‌های بزرگ ایجاد شوند. آنچه یافته‌های باستان‎شناسی نشان می‌دهد این است که تعداد قابل توجهی از شهر‌های باستانی از بین رفته‌اند.

    دلایل متعددی برای از بین رفتن این شهر‌ها که در مواردی حتی بقایای آنها هم دیگر وجود ندارند بیان شده است؛ یکی از این دلایل سوختن شهر‌ها بوده است. سوختن شهر‌ها به دلایل متعدد رخ می‌داده است. نمونه‌هایی از شهر‌های سوخته در جهان هست که زیر گدازه‌های آتش‌فشانی دفن شده‌اند. تعدادی دیگر بر اثر جنگ سوخته‌اند، یعنی اینکه به تصرف دشمنان درآمده و وقتی شهر اشغال شده کاملا سوزانده شده است. و برخی دیگر هم به دلایلی از جمله خشکسالی خالی از سکنه شده و بعد به مرور تبدیل به شهر سوخته شده‌اند.

     جالب است بدانید داستان شهر سوخته زابل تقریبا هیچ کدام از اینها نیست. شاید بتوان خالی از سکنه شدن و سوختن این شهر باستانی را تا حدی قابل تصور دانست، اما هر چه بوده ماجرا از این قرار نبوده است که بر اثر حادثه‌ای شهر سوخته ویران شده است. اگر ما اکنون بقایای شهری باستانی در سیستان و بلوچستان را شهر سوخته می‌نامیم بیشتر به دلیل همان تصوری است که کاشفان این شهر از سرنوشت آن داشته‌اند.

شهر سوخته زابل کجاست؟

    نام شهر سوخته زابل احتمالا به گوش هر ایرانی خورده است. دلیل آن هم این است که این اثر میراثی نه تنها به لحاظ ملی ارزشمند و حائز اهمیت است که تمدن شهر سوخته به گونه‌ای در کل جهان بی‌نظیر است. قدمت شهر سوخته زابل به پنج هزار سال می‌رسد، این یعنی که این تمدن متعلق به دوره برنز است. عصر برنز یک دوره نیاتاریخی است، یعنی اینکه آنچه از این دوره به جا مانده است مربوط به روزگار بسیار دور است که حتی به لحاظ تاریخی نمی‌توان اطلاعات دقیقی از آن ارائه داد.

    این تمدن بی‌بدیل و ارزشمند که به دلایلی شهر سوخته نامیده می‌شود در 30 کیلومتری شهر محمد آباد مرکز شهرستان هامون و در حاشیه جاده زابل – زاهدان است. بسیاری این شهر را با عنوان شهر سوخته زابل می‌شناسند. دلیل این نامگذاری  این است که قبلا بر اساس تقسیمات کشوری شهر سوخته در حوزه شهرستان زابل بوده است. اگر بخواهیم بر اساس تقسیمات کشوری موقعیت شهر سوخته را تعیین کنیم می‌توان با جواب دادن به چند سوال اطلاعات دقیقی ارائه داد.

    شهر سوخته در کدام استان قرار دارد؟ این شهر در سیستان و بلوچستان است که از نظر تمدنی استانی منحصر به فرد است. پیشینه تمدنی در این استان نه تنها با تمدن ایران ارتباط می‌یابد که تمدن سیستان و بلوچستان با تمدن  هند نیز گره خورده است. شهر سوخته در دهستان لوتک بخش مرکزی شهرستان هامون در هشت کیلومتری شهر رامشار قرار دارد. فاصله آن با شهر محمدآباد 30 کیلومتر و با زابل 50 کیلومتر است.

    برای رسیدن به شهر سوخته بهترین مسیر جاده زابل – زاهدان است. همانطور که عنوان شد این شهر در حاشیه این جاده قرار دارد، بنابراین اگر در زابل هستید باید به سمت جنوب حرکت کنید و اگر قرار است از زاهدان که حدود 175 کیلومتر تا شهر سوخته فاصله دارد به این مکان بروید، لازم است به سمت شمال حرکت نمایید. در واقع شهر سوخته بین زابل و زاهدان قرار دارد.

    وقتی از شهر سوخته حرف می‌زنیم، از یک مکان بزرگ حدود 280 هکتاری حرف می‌زنیم که ویژگی‌های بی‌نظیری داشته و کشفیات گسترده‌ای درباره آن صورت گرفته است. اینکه بدانیم مردمانی حدود پنج هزار سال قبل شهری ساخته باشند که سیستم آبرسانی و فاضلاب کمابیش مدرن و فعالیت‌های صنعتی و صنایع دستی بی‎نظیر داشته باشد به خودی خود برای تحقیق بیشتر درباره این شهر کافی است، اما وقتی در اتفاقات پیرامون شهر سوخته و داستان‌های مختلفی که درباره آن بیان می‌شود دقیق می‌شویم، بیشتر جذب تمدنی می‌شویم که به نوبه خود حیرت‌انگیز است.

    علت سوختن شهر سوخته، قدمت شهر سوخته، داستان شهر سوخته و ... همه موضوعاتی هستند که به محض شنیدن نام این شهر به ذهن ما می‌آیند. به خودی خود وجود بقایای تمدنی بی‎نظیر مربوط به دوره برنز کنجکاوی برانگیز است و دوست داریم جواب سوال‌هایی مطرح شده را به طور دقیق و با جزئیات بدانیم. شاید اولین و جالب‌ترین سوال این باشد که علت سوختن شهر سوخته چیست؟

    برای اولین بار یک مامور نظامی انگلیسی به نام کلنل بیت نظرش به شهر سوخته جلب شد. این ماجرا مربوط به دوره قاجار است و اولین تحقیقات نه دقیقا همزمان با توجه کلنل بیت به شهر سوخته که کمی بعد از آن  صورت گرفت. با وجود این باید نام‌گذاری روی بقای تمدن باستانی در سیستان و بلوچستان و در نزدیکی شهر زابل را متعلق به همان کلنل بیت بدانیم که در خاطراتش عنوان شهر سوخته را به این بقایا داد. احتمالا او و دیگرانی که با فاصله کمی از او به تحقیق درباره این مکان تاریخی پرداختند، توجه‌شان به خاکستر‌های اطراف شهر سوخته جلب شده است.

    حالا بعد از تحقیقات زیادی که صورت گرفته پژوهشگران حدس می‌زنند خاکستر‌ها در واقع ضایعات فعالیت‌های صنعتی در این شهر بوده و مقداری از آن هم به بعد‌ها و زمانی مربوط می‌شده که افرادی در محل شهر سوخته آتش روشن می‌کرده‌اند. در واقع این نظر تا حد زیادی احتمال ویران شدن شهر سوخته بر اثر آتش‌سوزی را از بین می‌یرد. اگر طرفدار داستان‌های علمی تخیلی باشید حتما به مواردی برخورده‌اید که شهر و تمدنی بر اثر تغییرات ناگهانی و عجیب اقلیمی می‌سوزد و نابود می‌شود. در واقعیت هم چنین اتفاقی افتاده و برای مثال شهری در ایتالیا هست که در عرض چند ساعت به خاکستر تبدیل شده، چرا که در دامنه کوهی آتش‌فشانی بوده و فوران آتش‌فشان باعث سوختن آن شده است.

    جنگ و سوزاندن تعمدی شهر‌ها نیز اتفاقی رایج در گذشته بوده است، اما تحقیقات درباره شهر سوخته زابل نشان می‌دهد هیچ کدام از این اتفاقات باعث خالی از سکنه شدن این شهر نشده بلکه شهر سوخته که بقایای زندگی در آن نشان می‌دهد شهری آباد بوده به مرور و بر اثر تغییرات آب و هوایی و به طور خودخواسته متروک شده است. شهر سوخته روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی هم در ساحل رودخانه هیرمند قرار داشته است.

    آنطور که بررسی‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد اوج شکوفایی این شهر حدود هزار سال بوده است. در طی این هزار سال تغییراتی در محل قرارگیری سکنه شهر اتفاق افتاده که احتمال می‌رود این تغییرات به دلیل شرایطی رخ داده که ساکنان شهر متحمل آن می‌شده‌اند. به همین دلیل احتمال می‌رود نهایتا همین شرایط باعث کوچ ساکنان شهر شده است. بر این اساس نه یک اتفاق ویژه طبیعی و نه یک جنگ خانمان‌سوز باعث متروک شدن شهر سوخته نشده بلکه به مرور این اتفاق رخ داده است. مردمان شهر سوخته صلح‌طلب و در مراوده دائمی با همسایگان خود بوده و جنگی ویرانگر شهر آنها را نابود نکرده است.

تمدن شهر سوخته

    اهمیت و ارزش میراثی شهر سوخته به قدری زیاد است که افرادی فقط برای دیدن این شهر به سیستان و بلوچستان سفر می‌کنند. سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران یکی از حیرت‌انگیزترین استان‌های کشور و جایی پر از عجایب و شگفتی‌هاست. نه فقط از نظر طبیعی که از نظر میراثی و تمدنی هم این استان منحصر به فرد است و اوج جلوه‌های تمدنی سیستان و بلوچستان در تمدن شهر سوخته قرار دارد.

    بقایایی که از زندگی در شهر سوخته کشف شده نشان می‌دهد این شهر یکی از مدرن‎ترین شهر‌های جهان در حدود پنج هزار سال پیش بوده است. شاید قابل توجه‌ترین ویژگی آن سیستم آبرسانی و فاضلاب شهری آن است. به مانند تخت جمشید که از سیستم آبرسانی و فاضلابش به عنوان مدرن‌ترین نمونه‌ها در دوران گذشته یاد می‌شود، کشف لوله‌های سفالی مخصوص این کار در شهر سوخته باعث شده پژوهشگران حدس‌های مختلفی درباره سطح تمدن و پیشرفت در شهر سوخته عنوان کنند.

    از زمانی که بقایای تمدنی در نزدیکی زابل مورد توجه قرار گرفت دوره‌های مختلف پژوهش صورت گرفته و این پژوهش‌ها و کشفیات رخ داده اطلاعاتی به دست داده است که شگفتی درباره زندگی در شهر سوخته را دو چندان می‌کند. مانند هر پژوهش درباره آثار میراثی بیش از هر چیز بقایای ساکنان شهر مانند ظرف‌ها، زیورآلات و ... مورد توجه قرار گرفته است. انبوهی از پژوهش درباره هر کدام از آنها اطلاعات جالبی به ما می‌دهند.

    برای مثال کشف گردنبند‌هایی از لاجورد و طلا در گوری در شهر سوخته نشان می‌دهد صنعت‌گران این شهر هر چند از ابزار‌های ابتدایی استفاده می‌کرده‌اند، اما مهارت قابل توجهی در ساخت زیورآلات داشته‌اند. این خود می‌تواند مشخص کننده این واقعیت باشد که صنعت زیورآلات در این شهر از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. یا درباره ظروف سفالی و پارچه‌های کشف شده در شهر سوخته کشفیات قابل توجهی وجود دارد. به ویژه تعدد پارچه‌ها و نوع بافت آنها نشان می‌دهد که صنعت نساجی در شهر سوخته صنعتی کاملا پیشرفته بوده است.

    تحقیقات روی آثار کشف شده در شهر سوخته نشان می‌دهد نقوش روی ظروف ساکنان این شهر تا حدی شبیه به نقوش پنجابی است. این واقعیت البته چیز دیگری را هم اثبات می‌کند. آثار کشف شده در شهر سوخته با قدمت بالاتر نشان دهنده ارتباط فرهنگی ساکنان این شهر با ترکمنستان است، اما در دوره‌های جدیدتر بیشتر با فرهنگ هندی ارتباط برقرار کرده‌اند. این تغییر بسیار حائز اهمیت است است، چرا که هم حرکت تدریجی ساکنان شهر سوخته به سمت شرق را نشان می‌دهد و هم فرار کردن آنها از دست اقوام مهاجر را که شاید دلیل اصلی کوچ ساکنان شهر سوخته از محل زندگی‌شان بوده است.

    گذشته از کشفیات ذکر شده که تا حدی با کشفیات این چنینی در دیگر مکان‌های تاریخی شباهت دارد، چند کشف در شهر سوخته حیرت‌انگیز بوده است. کشف شدن ابزار یک بازی که شبیه تخته نرد است، شگفتی پژوهشگران را برانگیخت تا جایی که قدیمی‌ترین تخته نرد جهان را مربوط به شهر سوخته می‌دانند، اما اوج شگفتی مربوط به کشف یک چشم مصنوعی در شهر سوخته بود. در واقع بخش مهمی از پژوهش‌ها درباره شهر سوخته با پژوهش درباره مردگان دفن شده در قبرستان‌های اطراف شهر مرتبط است.

    برآورد می‌شود در این قبرستان‌ها حدود 21 هزار نفر دفن شده باشند که تحقیقات وسیعی روی آنها صورت گرفته است. در یکی از این گور‌ها که با عنوان گور شش هزار و 705 شناخته می‌شود، زنی تنومند دفن شده که چشم چپش مصنوعی است. جالب این است که در ساختن این چشم نه تنها از چیزهای بی جان که از بافت‌های حیوانی هم استفاده شده است. تحقیقات درباره این پدیده ادامه دارد و ممکن است اثبات کند که پزشکان در شهر سوخته به پیشرفت مهمی در پزشکی در پنج هزار سال پیش دست یافته بودند. شهر سوخته که یکی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی ایران است، هفدهمین اثر ایران است که به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. بازدید از این شهر دیدی وسیع‌تر درباره تمدن ایرانی به ما می‌دهد .