ارگ بم، بزرگترین سازه خشتی جهان در جاده ابریشم

ارگ بم در کجاست؟

    بم در جنوب شرقی کرمان و در فاصله 195 کیلومتری این شهر قرار دارد. این شهر قدمت زیادی دارد و ارگ بم در مرکز آن گواه تاریخی است که این شهر کویری گذرانده است. بم با بنا‌های تاریخی و مشاهیری شناخته می‌شود که همگی ارزش ویژه دارند. شاید مهم‌ترین اثر تاریخی در این شهر ارگی است که بعد زلزله مرگبار سال 1382 به شدت تخریب شد.

    قدمت این ارگ خشتی را به سده پنجم قبل میلاد می‌رسانند و عنوان می‌شود این دژ مستحکم همواره مورد استفاده بوده و حداقل عنوان می‌شود تا سال 1850 میلادی یعنی بیش از دو هزار سال بعد ساخته شدنش همچنان کاربرد نظامی داشته است. موقعیت استراتژیک این اثر تاریخی یعنی قرار گرفتن آن در مسیر جاده ابریشم و همچنین معماری و استحکام این سازه باعث ماندگاری آن شده است. می‌توان عنوان کرد که ارگ بم قبل از زلزله بم اثری بوده که صد‌ها سال روی پای خود ایستاده و زنده مانده و بعد تخریب شدید هم ارزش تاریخی و میراثی آن باعث احیای این سازه شگفت‌انگیز شده است.

ارگ بم بعد از زلزله

    بامداد روز جمعه پنجم دی 1382 زمین‌لرزه‌ای شدید شهر بم را لرزاند. این زمین‌لرزه که هم قدرت زیادی داشت و هم زمان زیادی طول کشید هزاران کشته و زخمی بر جا گذاشت و باعث ویرانی گسترده شهر بم شد. از جمله بنا‌هایی که به شدت آسیب دید ارگ بم بود که تقریبا به طور کامل تخریب شد. ارزش میراثی این اثر باعث شد خیلی زود ارگ بم در فهرست میراث جهانی در خطر قرار بگیرد و بازسازی آن که شاید بتوان گفت از نو ساختن این اثر بر ویرانه‌های ارگ قدیمی بود، آغاز شود. سازمان‌های جهانی مانند یونسکو که این اثر را در فهرست آثار خود ثبت کرده بودند در این زمینه پیش قدم شدند و کشور‌های زیادی از جمله ژاپن، ایتالیا و فرانسه در جریان بازسازی آن مشارکت فعال داشتند. مجموعه فعالیت‌های صورت گرفته برای بازسازی ارگ تاریخی بم کرمان منجر به احیای آن در سال 1390 شد و دو سال بعد آن، این اثر از فهرست میراث تاریخی در خطر بیرون آمد.

ارگ بم چه ویژگی هایی دارد؟

    بعد از اینکه زلزله ارگ بم را با خاک یکسان کرد و با آغاز پروژه بازسازی، این دغدغه وجود داشت که ارگ بم چگونه ساخته می‌شود؟ یکی از نکات مهمی که در مورد بازسازی آثار تاریخی وجود دارد این است که باید در این بازسازی کاملا به اصل اثر وفادار ماند. یکی از مشکلاتی که در ایران و برخی دیگر از نقاط جهان وجود دارد این است که در بازسازی با مشکلات عدیده‌ای اعم از انجام کار‌های سلیقه‌ای و همچنین استفاده از مصالح نامناسب روبه‌رو هستیم.

    این مشکلات می‌تواند هویت یک اثر میراثی را کاملا از بین ببرد و در واقع اثر بازسازی شده چیز متفاوت از اصل اثر باشد. مرحله اول در بازسازی ارگ بم که قرار بود هویت دو هزار و پانصد ساله‌اش حفظ شود ارائه نقشه دقیقی از این سازه بود که کشور فرانسه در جریان بازسازی آن را در اختیار سازندگان قرار داد. ارگ بم قبل از زلزله محوطه‌ای با مساحت نزدیک به 180 هزار متر مربع بوده است. این محوطه با دیوار‌هایی به بلندی شش تا هفت متر محصور شده بود. این ارگ از دو بخش جدا تشکیل شده است و 67 برج در محوطه آن قرار دارد.

    ارگ بم در واقع یک شهر بوده است و به همین دلیل یک بخش حکومتی و یک بخش رعیت نشین داشته است. بخش حکومتی که در مرکز ارگ و در داخلی‌ترین دیوار واقع شده است شامل دژی نظامی، یک عمارت، سربازخانه، یک چاه آب 40 متری و اصطبلی بوده که گنجایش آن را تا 200 اسب تخمین زده‌اند. عمارت‌های مجلل و زیبا مربوط به این بخش ارگ است، چرا که در این محل بوده که حاکم یا فرمانده نظامی زندگی می‌کرده است. با وجود این، بخش دیگر ارگ که همان بخش رعیت‎ نشین است هم ویژگی‌های قابل توجهی داشته که این ویژگی‌ها را هم می‌توان در خانه‌ها و هم در ساختمان‌های عمومی ارگ پیدا کرد.

    ساختمان‌های عمومی ارگ بم شامل بازار، مدرسه، حمام و حتی محل ورزش بوده است. خانه‌هایی که در ارگ بم بوده نیز جالب توجه بوده‌اند، چرا که هم از نظر معماری ارزشمند بوده و هم نشان دهنده فرهنگ مردمانی بوده‌اند که در سده‌های مختلف در ارگ بم زندگی می‌کرده‌اند. آنطور که برآورد‌ها نشان می‌دهد نزدیک به 400 خانه در ارگ بم وجود داشته که حداقل به سه دسته تقسیم می‌شده‌اند. دسته اول خانه‌های کوچک ویژه طبقه فقیر بوده که دو یا سه اتاق داشته‌اند. خانه‌های سه یا چهار اتاقه مخصوص شهروندان طبقه متوسط بوده و جز این خانه‌ها، خانه‌های مجللی نیز در این ارگ بوده‌اند که حیاط بزرگ و طویله داشته و همچنین تعداد اتاق‌هایشان بیشتر از تعداد اتاق‌های خانه‌های طبقه متوسط بوده است.

    این خانه‌ها که مخصوص اشراف بوده‌اند، نمونه‌های ارزشمندی مانند خانه سیستانی‌ها و خانه یهودیان داشته که از نظر معماری تا حدی منحصر به فرد به حساب می‌آمده‌اند. باید تاکید شود که همه سازه‌ها در ارگ بم خشتی بوده‌اند و یکدستی آن در کاربرد مصالح باعث شده که این سازه عظیم را بزرگ‌ترین سازه خشت و گلی جهان بنامند. جز این ویژگی باید به چند ویژگی مهم دیگر ارگ بم یا شهر قدیمی بم اشاره کرد. همانطور که عنوان شد قدمت ارگ تاریخی بم به صد‌ها سال پیش می‌رسد.

    مشخص است که در این صد‌ها سال چندین بار به این ارگ حمله شده و همیشه هم احتمال حمله وجود داشته، بنابراین امنیت آن از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. وقتی دروازه‌های ارگ بم بسته می‌شده‌اند هیچ مهاجمی به هیچ عنوان توانایی ورود به آن را نداشته است. دلیل این اتفاق وجود برج‌های مختلف دیدبانی و دفاع و همچنین امکان قرار گرفتن نیرو‌های دفاعی در وجب به وجب بالای دیوار بوده است، به نحوی که از بیرون دیده نشوند و اشراف کامل به دشمنی داشته باشند که بیرون دیوار‌ها ایستاده است. مهم‌تر از آن سیستم تهیه آب در ارگ بم بوده است.

    بخش عمده آب ارگ تاریخی بم از چاه‌هایی تامین می‌شده که در داخل دژ بوده است. از طرف دیگر در داخل ارگ حیوانات اهلی نگهداری می‌شده‌اند و باغ‌هایی برای کشاورزی وجود داشته است. در واقع شرایط امنیتی ارگ به این صورت بوده که مهاجمان توانایی حمله موثر به آن را نداشته و افراد داخل ارگ به راحتی می‌توانسته‌اند از خود دفاع کنند. مجموعه این ویژگی‌ها ارگ بم را به دژی تسخیرناپذیر تبدیل کرده است.

    ویژگی مهم دیگر ارگ تاریخی بم تهویه مطبوع آن بوده است. این ویژگی باستان‌شناسان و پژوهشگران آثار تاریخی را به وجد آورده است. سازندگان ارگ بم علاوه بر اینکه به ساخت دیوار‌های بلند و برج‌های نگهبانی تاکید داشته‌اند در جای جای دیوار ارگ بادگیر‌هایی تعبیه کرده‌اند تا هوای داخل ارگ را مطبوع کند. کویری بودن ایران مرکزی باعث شده است ایرانیان به خلاقیت‌های قابل توجهی در زمینه معماری برسند. برخی از سازه‌ها مانند کاریز و قنات از ابداعات ایرانیان کویرنشین بوده است و در سطح خردتر و در معماری خانه‌ها نیز ما شاهد استفاده فراگیر از ابداعی به نام بادگیر هستیم.

    بادگیر‌های ایرانی را در جای جای شهر‌های کویری ایران از کاشان گرفته تا یزد و کرمان می‌بینیم. اینکه از این ابداع در سطحی کلان و برای خنک کردن هوای یک محوطه بزرگ که می‌توان آن را یک شهر نامید استفاده شده است، اتفاقی بسیار جالب و حائز اهمیت است. در واقع ارگ بم شهری با هوای معتدل در دل کویر بوده است. ویژگی‌های منحصر به فرد ارگ بم باعث می‌شد که بازسازی این بنا کار بسیار مشکلی باشد و از ابتدا معلوم بود که هزینه زیادی برای اجرای درست این پروژه لازم است. همکاری جهانی برای بازسازی ارگ بم باعث شد که بعد حدود هشت سال از ویرانی کامل آن این اثر بازسازی شود، به گونه‌ای که می‌توان ارگ بازسازی شده را همان ارگ قدیمی با مرمت‌های گسترده به حساب آورد.

    بی شک ارگ بم یکی از پنج اثر تاریخی ایران از نظر وسعت و اهمیت است. این ارگ بعد سال‌ها که به دلیل بازسازی بسته بود بالاخره باز شد و اکنون سالانه پذیرای صد‌ها هزار گردشگر است. اگر به فکر سفر به کرمان هستید، احیانا می‌توانید بعد گشت و گذاری در خود شهر کرمان که شاید دو سه روز طول بکشد، به سمت بم حرکت کند. برای بازدید از بم نیز حداقل به یک روز زمان احتیاج دارید و بعد از آن می‌توانید به سمت کویر شهداد بروید و شبی را نیز در این کویر بی‌نظیر زیر نور ستارگان سپری کنید.