آینه‌خانه مفخم بجنورد

‌آینه‌خانه و عمارت مفخم بجنورد 

    بجنورد در شمال شرق ایران یکی از شهر‌های قدیمی منطقه خراسان است که بعد تقسیم خراسان به سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، مرکز استان خراسان شمالی شد. هر چند قدمت بجنورد به صد‌ها سال پیش می‌رسد و حتی در اسناد تاریخی گزارش‌هایی از ویرانی گسترده آن در زمان حمله مغول وجود دارد، اما ساخت شهر فعلی بجنورد را به امیران ایل شادلو نسبت می‌دهند.

    در دوره قاجار و همزمان با حکومت ناصرالدین شاه، یارمحمد‎خان شادلو معروف به سردار مفخم دستور ساخت بنا‌هایی را که داد که به دارالحکومه مفخم معروف شدند. عمارت کلاه فرنگی، حوضخانه و آینه خانه مفخم واقع در باغی بزرگ دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌دادند که محل دیدار سردار مفخم با رجل سیاسی وقت و انجام تشریفات نظامی و رایزنی درباره مسائل سران ایل شادلو بود.

    تصاویری که از 134 نفر از رجل سیاسی در این بنا وجود دارد، نشان دهنده اهمیت استراتژیک و رونق دارالحکومه مفخم است. معمار این بنای زیبا میرزا مهدی خانشقاقی معروف به ممتحن الدوله بوده که معماری بناهای مهمی مثل مسجد سپهسالار در تهران را نیز به او نسبت می‎دهند. ممتحن‎الدوله از جمله دانش‎آموزان دارالفنون بود که به دستور ناصرالدین شاه به پاریس رفت و بعد از تحصیل در رشته معماری به ایران بازگشت و وظیفه معماری چندین بنای مهم ساخته شده در این زمان را به عهده گرفت.

    دارالحکومه مفخم که آینه‌خانه نیز جزئی از آن است تا سال‌ها مورد استفاده حکومتی قرار گرفت تا اینکه در سال 1354 به ثبت ملی رسید. اکنون در این مکان موزه‌ای وجود دارد و اداره میراث فرهنگی بجنورد نیز در این بنای تاریخی قرار گرفته است.

معماری ‌آینه‌خانه مفخم

    هر چند در دارالحکومه مفخم چند بنای تاریخی از دوران قاجار بر جا مانده است، اما بیش از همه آینه‌خانه آن معروف است که دلیل آن معماری منحصر به فرد و تزئینات چشک‌نواز این بناست. استفاده از آینه در معماری ایرانی پیشینه زیادی دارد، چنانکه در بسیاری از بنا‌های به جا مانده از قرون گذشته رد آینه را می‌توان پیدا کرد. در برخی از آثار میراثی به ویژه در کاخ‌ها یا مراکز حکومتی، تالار‌هایی هست که از آن با عنوان آینه‌خانه یاد می‌شود. ‌

    آینه‌خانه‌ها به گونه‌ای همان اتاق تشریفات بودند که حاکمان مهمانان ویژه خود را به آنجا می‌برده‌اند. بر این اساس زیبایی این اتاق‌ها اهمیت زیادی داشته است و به همین دلیل است که اکنون ‌آینه‌خانه‌ها جزء زیباترین مکان‌های یک مرکز حکومتی یا کاخ هستند و بازدیدکنندگان زمان زیادی را صرف دیدن این اتاق‌ها و توجه به ریزه‌کاری‌های هنری آن می‌کنند. آینه‌خانه مفخم بجنورد ساختمانی دو طبقه است که 10 متر ارتفاع دارد و طول آن 18 متر و عرضش حدود 11 متر است. دلیل اینکه این بنا به ‌آینه‌خانه معروف شده است وجود تالاری هشت در سه متر در آن است که تمام دیوار‌ها و سقف آن آینه‌کاری شده است.

    عمارت ‌آینه‌خانه مفخم سه ورودی دارد که عرض ورودی اصلی آن 220 سانتیمتر و سقف آن با قوس کلیل پوشیده شده است. چهار ستونی که در دو سوی این ورودی است هر کدام 110 سانتیمتر قطر دارند و با کاشی‌های فیروزه‌ای، لاجوردی، سفید، سیاه و زرد پوشیده شده‌اند. این کاشی‌ها نقوش و نوشته‌هایی دارند که مانند بسیاری از نقوش کاشی‌کاری‌هایی که در بناهای ایرانی استفاده می‌شوند دارای طرح‌های اسلیمی و ترنج هندسی هستند. از برجسته‌ترین نقوش روی کاشی‌کاری‌های ورودی نقش دو سرباز مسلح است که در واقع نگهبانان نمادین تالار هستند. نوشته روی ستون‌ها به خط کوفی است. کلمه محمد به طور منظم 12 بار از پایین به بالا تکرار شده است.

    یکی دیگر از زیبایی‌های این عمارت تاج نیم دایره‌ای قسمت بالای نمای اصلی است که به دلیل کاشی‌کاری منحصر به فرد آن اهمیت دارد. این تاج از دو تاج نیم دایره‌ای مناره‌ها بزرگ‌تر است و رنگ قرمز و آبی کاشی‌کاری‌های آن جلوه ویژه به آن داده است. نقوش اصلی این تاج در واقع لاله‌های واژگونی هستند که در زمینه لاجوردی قرار دارند. نقش شیر و اژدهایی که روی این نیم تاج است نیز از نقوش زیبا و معنادار این عمارت است که در بسیاری از کاشی‌کاری‌های بنا‌هایی که معماری ایرانی دارند وجود دارد.

    جدال شیر و اژدها، جدال خیر و شر است. بر  اساس باور‌هایی که در فرهنگ ایرانی وجود دارد اژدها نماد شر و شیر نماد خیر به شمار می‎رود. در تاج اصلی عمارت ‌آینه‌خانه مفخم شیر و اژدها در حال نبرد با همدیگر هستند. شیر در حالی که اژدها به او حمله کرده گلویش را می‌فشارد. دور از آنها نقش دو سرباز هم هست که شیر و اژدها را نشانه گرفته‌اند. این دو سرباز هم در واقع نماد خیر و شر هستند، چرا که فرض بر این است که یکی اژدها را نشانه گرفته تا به شیر کمک کند و دیگری قصد کشتن شیر را دارد.

    پیشانی طاق که با نقوش اسلیمی تزئین شده هم نقوش چشم‌نوازی دارد. در بخش میانی نما هم یک طاق جناقی وجود دارد که در آن پنجره‎ای بسیار بزرگ قرار گرفته است. این پنجره که حدود سه متر در سه متر است در واقع وظیفه تامین نور داخل عمارت را بر عهده دارد. پنجره بزرگ عمارت طاق محرابی دارد که باز هم با کاشی‌کاری تزئین شده است. احتمالا کتیبه‌ای که معمول بوده در چنین بنا‌هایی نصب می‌شده و روی آن نام سازنده، سال ساخته و سفارش دهنده بنا را می‌نوشته‌اند، در این قسمت قرار داشته است. اکنون اثری از آن کتیبه نیست و عنوان می‌شود حذف آن در زمان رضا شاه صورت گرفته و بر این اساس احتمالا قدمت کاشی‌های نصب شده بالای پنجره از قدمت دیگر قسمت‌های عمارت کمتر باشد.

    تالار پوشیده از آینه یا همان اتاق تشریفات که این عمارت نام خود را از آن گرفته است در طبقه دوم عمارت واقع شده است. دسترسی به این تالار هم از طریق راهروی طبقه اول و هم از طریق دو رشته پلکان انتهای شرقی و غربی امکان‌پذیر است. آینه‌های تالار آینه از ورودی پلکان شروع می‌شود و در داخل اتاق طرح‌های آن به اوج زیبایی می‌رسند. در مجموع در آینه‌کاری‌های تالار 17 طرح مختلف از گیاهان متنوع وجود دارد.

    چلچراغ آویزان از سقف تالار که آن هم از آینه ساخته شده بسیار چشم‌نواز است. در‌های این طبقه از جنس چوب صندل است و با استخوان تزئین شده است. در این طبقه سقف مشبک بنا را می‌بینیم که به شیوه سقف‌های دیگر بنا‌هایی که در عصر قاجار وجود دارد چوبی است. این سقف البته پوشش دومی هم دارد که در زمان ساخت سفالی بوده است. بعد از اینکه قرار شده پوشش دوم عمارت مرمت شود، به طور کلی آن را برچیده و با استفاده از ورق گالوانیزه پوشش دوم را ایجاد کرده‌اند. این تغییر در استفاده از مصالح البته به صورت کلی مشکلی در معماری آن ایجاد نکرده است. عمارت ‌آینه‌خانه مفخم در مرکز شهر بجنورد در خیابان شریعتی قرار دارد و دسترسی به آن برای کسانی که به این شهر می‌روند آسان است.