عشایر بختیاری

تاریخچه

    ایل لر بختیاری بزرگ‌ترین گروهی است در بین گروه‌های زیاد قومیت‌ها و اقوام عشایری در ایران  که هنوز به شکل فصلی برای غلبه بر شرایط نامساعد جوی رشته‌ کوه‌های زاگرس به مهاجرت اقدام می‌کنند. نظریه‌های مختلف و شنیدنی درباره اینکه بختیاری‌ها چه کسانی هستند گفته شده، بر اساس اساطیر زرتشتی و شاهنامه، لرها (به معنی کوچ‌ نشین) از نوادگان کسانی هستند که توانستند از دست دیو ضحاک جان سالم به در ببرند. به زرد کوه و کوهرنگ پناه بردند و چون توانستند زنده بمانند نام خودشان را بخت یار (به معنی بخت و خوشبختی با آنها همراه است.) گذاشتند.

    امروزه بسیاری از مورخان به طور قطعی قبول دارند که بختیاری‌ها اصالتا لر هستند. برخی دیگر معتقدند که اصالتا فارس بودند و پس از فتح ماد توسط پادشاه افسانه‌ای کیخسرو در خوزستان و اصفهان ساکن شده‌اند. یک حقیقت جالب که در تحقیقات خودم دریافتم این بود که خود بختیاری‌ها به این مسئله معتقدند که نام آن‌ها از کلمه بختیاروند، شخصیت برجسته لر بزرگ، گرفته شده است.

    استان لرستان طبق تحقیقات من حدود 913 به دو قلمرو لر بزرگ و لر کوچک تقسیم شد. لر بزرگ از اصفهان تا کهگیلویه و از شوشتر تا بهبهان وسعت داشت. در زمان صفویه هر دو قلمرو به سرزمین بختیاری‌ها معروف بودند. بختیاری‌ها در قرن شانزدهم به دست جهانگیرخان بختیاری به دو گروه هفت لنگ (هفت سهم) و چهار لنگ (چهار سهم) مشخص شدند. بعدها قسمت شمالی لر بزرگ به بختیاری معروف شد.

کوچ و مهاجرت فصلی بختیاری ­ها

    چگونگی کوچ عشایر برای من بسیار جالب بود دوست دارم با شما هم به اشتراک بگذارم در عشایر بختیاری گروه کوچکی است به نام چوپان­ نشین‌ها که در مراتع بهاره و قشلاقی دشت‌ها (گرمسیر یا قشلاق) بین مراتع ییلاقی کوه‌ها (سردسیر یا ییلاق) کوچ می‌کنند، ولی با این‌ حال بزرگ‌ترین گروه عشایر مهاجر ایران را تشکیل می‌دهند.

    عشایر بختیاری سالی دو بار در بهار و پاییز کوچ می‌کنند و در اقامتگاه‌های موقتی مثل چادر زندگی می‌کنند. عشایر قشری بسیار سخت‌کوش و عاشق زندگی هستند. مهاجرت‌های فصلی آنها می‌تواند به 300 کیلومتر برسد. به این صورت که کوچ را از 22 اسفند از رامهرمز (که در خوزستان است) به سمت سبزکوه (که در استان چهار محال و بختیاری است) تا 13 اردیبهشت شروع می‌کنند.

    در راه از شهرهای هفتگل، باغ ملک، قلعه تل، برنگرد، ایذه و دهدز در استان خوزستان و لردگان در استان چهارمحال‌وبختیاری گذر می‌کنند. مهاجرت به کوهستان 15 تا 45 روز و بازگشت به دشت بین 8 تا 30 روز طول می‌کشد. بختیاری‌های عشایری عمدتاً به پرورش بز، گوسفند و گاو می‌پردازند و معمولا محصولات کشاورزی خود را از طریق داد و ستد با روستاهای اطراف تهیه می‌کنند.

    به دلیل محدود بودن مسیرهای قابل‌عبور در امتداد رشته‌ کوه‌های زاگرس، می‌­توان گفت مسیرهای مهاجرت خیلی کم تغییر می‌کنند. عشایر بختیاری معمولا از پنج راه اصلی هراز، هزارچم، کوه سفید، دو آب عبور می‌کنند. حقیقت تلخ این است که عشایر با عبور از این مسیرهای طاقت‌فرسا دچار مشکلات، تصادفات و تلفات دام می‌شوند.

    ولی با این‌ حال، مهاجرت فصلی به‌ خاطر سرمای بیش از حد در ییلاق از آبان تا اردیبهشت و حرکت مجدد به سمت ییلاق به مناطق گرمسیر از اردیبهشت تا شهریور تنها راه نجات است. بختیاری­‌ها با وجود همه این سختی‌ها مهاجرت را پیش می­‌گیرند؛ چرا که واقعا بهترین راه برای دامداری در این منطقه مهاجرت است.

دربارهٔ مردم عشایر بختیاری چه می­دانید؟

    اگر می­‌خواهید دربارة گویش بختیاری­‌ها بدانید باید اضافه کنم که ایل بختیاری به گویش بختیاری لری یا لری صحبت می‌کنند. لری و بختیاری خیلی به فارسی نزدیک است تا کردی (که در شمال زاگرس صحبت می‌شود). قسمت زاگرس جنوبی شامل گویش‌ها و گویش‌های فرعی بختیاری به همراه زبان شیرین لری است.

    و طبق برآوردهای عددی جمعیت عشایر بختیاری از حدود 800000 تا بیش از یک میلیون نفر متفاوت است. بختیاری‌ها در منطقه‌ای به مساحت 75000 کیلومتر مربع زندگی می‌کنند که از رود دز، شوشتر و رامهرمز در غرب تا داران و شهرکرد در شرق امتداد دارد. درک نوع اجتماع بختیاری‌ها کمی از نظر غیر عشایری­‌ها سخت به نظر می‌رسد؛ اما من در این مقاله دانستن آنها را در فرصتی چند دقیقه‌ای برایتان واضح توضیح می‌­دهم. تشکیلات اجتماعی در ایل بختیاری به زیر واحدهای متنوعی تقسیم می‌شود.

    هر چادر متعلق به یک خانواده است. هر کمپ از سه تا دوازده چادر (خانواده بزرگ یا اولاد) تشکیل شده است. در زمان کوچ، اردوگاه‌های نسبی با هم حرکت می‌کنند و گروه‌های مختلفی تشکیل می‌دهند. هر گروه خود بخشی از یک طایفه بزرگ‌تر است. تعداد افراد در بزرگ‌ترین قبیله‌ها به 25000 نفر می رسد.

    هر طایفه خودش مربوط به یک بخش است و در نهایت بخشها جزء دو گروه اصلی هفت لنگ و چهارلنگ می­‌شوند که در واقع ایل بختیاری را شکل می‌دهند. رئیس اصلی قبیله به عنوان یک کل از یکی از این دو گروه اصلی به ترتیب برگزیده می شود که وحدت و قدرت بین دو گروه پایدار بماند.

لباس­های محلی و صنایع‌دستی بختیاری‌ها

    نکته جالب‌ توجه این است که عشایر بختیاری به دلیل زندگی عشایری به خود کفایی رسیدند و از مواد اولیه‌ای که در محل زندگی خود یافت می‌شود، آنچه را که نیاز دارند تولید می‌کنند. صنایع‌دستی برجسته بختیاری‌ها پشم بافته‌هایی است که به‌ صورت اختصاصی توسط زنان تولید می‌شود. پشم از دام‌هایشان می‌آید. زنان بختیاری اجناس مختلفی از قبیل گونی تخت بافته، زین (خورجین)، گلیم ( نوع خاصی از قالیچه تخت بافته)، طناب و لباس را در نهایت صنایع دستی خاصی می‌بافند و تولید می‌کنند.

    یکی از معروف‌ترین و طبیعتا زیباترین صنایع‌دستی عشایر بختیاری، قالی‌های آنهاست. روش خلاقانه آنها به این صورت است که این قالی‌ها قالی‌های گره‌دار با تقارن هستند که با پشم روی بافت‌های افقی بافته می‌شوند. طرح‌ها و نقش‌های قالی‌های عشایری بختیاری بسیار نهفته در ابتکار آنهاست و بر اساس عناصر منطقه‌ای و طبیعی از جمله حیوانات، گیاهان، پرندگان، گل‌ها و درختان و... است.

    ظاهر معمولی مردان بختیاری همان‌طور که شاید دیده باشید شامل چوقا یا همان تونیک پشمی سفید ضدآب با نوارهای زیبای نیلی عمودی، دبیات یا همان شلوار مشکی گشاد، گیوه یا همان کفش دستباف نخی برای رویه و زیره چرم، شال سفیدی که دور کمربسته می­‌شود. مانند یک کمربند و یک کلاه جمجمه بلند. عشایر از مواد طبیعی برای رنگرزی نخ‌هایی مانند نیل و جن استفاده می‌کردند، اما امروزه از رنگ‌های مصنوعی نیز استفاده می‌کنند که به نظر من از اصالت آن کاسته شده است.

    چوپان‌­های بختیاری کت نمدی گرم می‌پوشند. این کت‌ها به طور هم‌زمان ضد آب و غیر قابل‌اشتعال است (به نام کوردین) و اما حقیقت جذاب این قسمت، برای من دسته‌بندی رنگ‌ها و طراحی آنها خیلی جالب بود. زنان بختیاری لباس‌های سنتی رنگارنگ زیبا می‌پوشند خانم‌های جوان لباس‌هایی با رنگ‌های روشن‌تر می‌پوشند، در حالی‌ که زنان میان‌ سال لباس‌های تیره‌تر می‌پوشند. جالب نبود؟

    بالاتنه با سه دکمه در جلو و دامن که تا زیر زانو با چاک 20 سانتی‌متری در دو طرف می‌رسد، لباس‌های آستین‌دارشان صاف و بدون برش است. زیر لباس یک دامن تا شده می‌پوشند. بند آویزان از پشت سر تا کمر رشته‌ای است که انواع مهره‌ها و زیورآلات به آن وصل می‌شود. آنها سرخود را با لچک که روسری شبیه کلاهی که با سکه، پولک یا مواد نقره‌ای تزیین شده است و مینا که روسری بلند دیگری از پارچه ابریشمی نازک است زیبا می­‌کنند. همچنین یک دستمال مستطیلی ابریشمی مشکی مانند پیشانی‌بند پشت سر می‌بندند.

غذاها و نوشیدنی‌های عشایر بختیاری

    وقتی از غذاهای عشایر صحبت می­‌کنیم سریعا ذهنمان به سمت غذاهای طبیعی و پرکالری می‌رود؛ اما می‌خواهم در این بخش شما را با دیدگاه جدیدی آشنا کنم. رژیم غذایی عشایر بختیاری شامل غذاهای سبک ساده و درعین‌حال مغذی است. اگرچه عشایر بختیاری دامپرور هستند و انتظار می‌رود رژیم غذایی مبتنی بر گوشت داشته باشند، اما چوپانان معمولاً دام خود را نمی‌کشند.

    زیرا حیوانات منبع اصلی درآمد آنها هستند. آنها معمولاً لبنیات و سایر محصولات مانند پشم حیوانات را مصرف می‌کنند. با این‌ حال کباب‌ بختیاری یکی از شناخته‌ شده‌ترین کباب‌های ایرانی است. آشپزی عشایر بختیاری شامل انواع لبنیات مثل ماست، کره، پنیر، دوغ  و کشک و گیاهان وحشی می‌­شود. آنها همچنین انواع نان گندم، جو و بلوط را هم می‌پزند.

چادر سنتی بختیاری­ ها

    بیشتر عشایر بختیاری در نوعی چادر به نام «بوهون» زندگی می‌کنند. سبک چادرهای آنها بسیار حساب شده و براساس دلایل جالبی است که با هم می‌خوانیم.  زنان عشایری چادر مشکی سنتی را با موی بزی می‌بافند. آنها از موی بز استفاده می‌کنند؛ زیرا ارزان و در دسترس است. جالب اینکه ضد آب است و در واقع بارندگی داخل آن را محفوظ می‌­ماند. علاوه بر این، از موهای پشم گوسفند یا میش سبک‌تر است. عاملی کلیدی برای عشایر است؛ زیرا به دلیل کوچ عشایری یا کوچ فصلی مجبور به زندگی ساده و بی زرق و برق هستند.

    عشایر بختیاری در ییلاق و قشلاق چادرهای خود را متفاوت برپا می‌کنند. عشایر در هوای سرد سقف چادر را مخروطی می‌سازند تا باران به زمین بیاید. اطراف چادر نیز چند کانال کوچک ایجاد می‌کنند تا آب باران که بر روی چاردها می‌بارد در این کانال‌ها جاری شود و به چادر نفوذ نکند. در تابستان سقف چادر را مثل سایه صاف نگه می‌دارند.

خلاصه‌ای از سبک زندگی عشایر بختیاری

    عشایر بختیاری عمدتا دامدار گوسفند و بز یا چرا هستند. آنها غذا و مایحتاج خود مانند مواد اولیه صنایع‌دستی خود را با فروش حیوانات تأمین می‌کنند. همچنین برای حمل بار و سواری قاطرهایی پرورش می‌دهند. امروزه بسیاری از بختیاری‌ها برای پخت نان و تغذیه دام گندم و جو می‌کارند. نظام اقتصادی و کشاورزی آنها هر دو وابسته به مهاجرت است.

    بره‌ها در قشلاق (در زمستان) متولد می‌شوند و در پاییز آینده فروخته می‌شوند. دانه‌ها را قبل از کوچ کردن در ییلاق (آخر تابستان) می‌کارند و وقتی برگشتند (در ابتدای تابستان بعد) خرمن‌کوب انجام می‌دهند. عشایر همچنین غلاتی را که تنها در پنج ماه درو می‌کنند در قشلاق (در ابتدای پاییز) می‌کارند و در پایان اقامت خود، قبل از کوچ، درو می‌کنند. سایر فعالیت‌ها مانند شکار یا جمع‌آوری گیاهان وحشی نیز با چرخه مهاجرت و شرایط محیطی در زاگرس مرکزی تنظیم شده است.

وضعیت جغرافیایی بختیاری­ ها

    چهارمحال‌ و بختیاری استان کوچکی است که از شمال و شرق به اصفهان و از جنوب به کهگیلویه و بویراحمد، از غرب به خوزستان و از شمال غربی به لرستان محدود می‌شود. این استان کوچک از دو بخش اصلی چهارمحال‌ و بختیاری تشکیل شده است. بیش از یک‌ سوم جمعیت آن بختیاری­‌ها هستند.

    بختیاری‌ها بیشتر در استان چهارمحال‌ و بختیاری (عمدتا در شهرکرد) و همچنین بوشهر، شرق خوزستان (عمدتاً در شهرهای اندیکا، ایذه و مسجدسلیمان)، لرستان و اصفهان ساکن هستند.اقامتگاه عشایر بختیاری در تابستان از فریدون شهر (در استان اصفهان) به دورود (استان لرستان) و در زمستان از دزفول به ایذه و رامهرمز (همگی در استان خوزستان) محدود می‌شود.

کلام آخر

    در ابتدا باید تشکر کنم از وقت و نگاه ارزشمند شما علاقه‌­مندان اصالت و پیشینه، ما با هم در این مقاله به بررسی ابعاد جالب و خواندنی این ایل کهن و مؤثر پرداختیم و حقیقت‌های جالبی را با هم کشف کردیم. اگر قصد دیدن‌ کردن از عشایر بختیاری را در برنامه خود دارید طبق تحقیقات بنده در فصل تابستان که هوا مناسب است، از اول خرداد تا شهریور بهترین زمان برای بازدید از ایل عشایر بختیاری است. در ادامه موجب خوشحالی من است تا با ثبت نظرات خودتان و بازدید از دیگر مقاله‌های ارزشمند در دکوول به من در مسیر بهترشدن کمک کنید.