آتشفشان پدیده‌ای زمین شناختی است که در نقاط مختلف جهان رخ می‌دهد. علت بروز آتشفشان را می‌توان شکستگی پوسته در برخی قسمت‌های کره زمین دانست که مواد مذاب لایه های زیرین به همراه گازهای شیمیایی از آن خارج می‌شوند. کوه‌های آتشفشانی به مرور زمان از انباشت مواد مذاب سرد شده تشکیل می‌شوند. در این مقاله به بررسی کوه‌های آتشفشانی ایران خواهیم پرداخت.
آنچه میخواهید درباره قله‌های آتشفشانی ایران بدانید:
قله‌های آتشفشانی ایران
در ایران بیش از پنج کوه آتشفشانی وجود دارد که از بین آنها سه آتشفشان بزمان، دماوند و تفتان را باید آتشفشان‌های فعال یا نیمه فعال دانست. در این نوشته قصد داریم چند مورد از مهم‌ترین قله های آتشفشانی ایران را به شما معرفی کنیم و به بررسی این مساله بپردازیم که آیا امکان بازدید از این قله‌ها وجود دارد یا نه. اگر شما هم علاقمند به کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه هستید، با ما تا انتهای این مطلب از وب سایت دکوول همراه باشید.
آتشفشان کوه دماوند
قله دماوند را باید با ارتفاع 5610 متر، بلندترین قله ایران و بلندترین کوه آتشفشانی قاره آسیا دانست. این کوه در شمال کشور ایران قرار گرفته است. قله دماوند را به دلیل ارتفاع زیادی که دارد، با لقب بام ایران نیز می‌شناسند. این کوه در استان مازندران و در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار گرفته است و بلندترین کوهستان رشته کوه البرز در جنوب دریای خزر است. درباره وجه تسمیه این قله باید گفت، نام کوه دماوند، از دو بخش" دم" و" آوند" ساخته شده است؛ دم به معنای بخار و آوند به معنای دارا بودن است. از آنجا که کوه دماوند به دلیل آتشفشان موجود در خود، همواره دارای دود و مه و بخار است از قدیم الایام این نام را برایش انتخاب کرده‌اند.
قله دماوند در افسانه‌ها و اساطیر ایران و همچنین در اشعار بسیاری از شاعران پارسی زبان از جمله فردوسی و اخوان ثالث نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. در شاهنامه آمده است که ضحاک (پادشاه ستمگر ایران) را در بالای این کوه به بند کشیده شده‌اند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید، در 30 تیر ماه سال 1387، کوه دماوند به عنوان نخستین اثر طبیعی ملی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
فشار هوا در قله دماوند، نصف فشار هوا در سطح دریا است و از همین رو دمای هوا در این منطقه بسیار پایین است و هوای سردی دارد. بارندگی در ارتفاعات دماوند معمولا به شکل برف است و در دهانه این آتشفشان که 300 متر قطر دارد، دریاچه‌ای پوشیده از یخ قرار گرفته است. قدمت کوه آتشفشانی دماوند را باید مربوط به دوره کواترنر دانست؛ این کوه یک آتشفشان نیمه فعال است که اخیرا فعالیت جدیدی از خود بروز نداده و تنها خروج بخار و گاز و چشمه‌های آب گرم و برخی فعالیت‌های سطحی است که در این قله آتشفشانی صورت می‌گیرد.
برخی افراد معتقدند امکان فعال شدن کوه دماوند وجود دارد و ادعا می کنند در برخی اوقات، حجم دود و بخارهای خارج شده از قله افزایش پیدا کرده است. اما حقیقت این است که علت افزایش بخارها و دودها در دهانه آتشفشان، نفوذ آب به درون قله در فصل‌های سرد سال بوده است که در نتیجه برخورد آب با سنگ‌های داغ درون آتشفشان، خروج بخار آب از دهانه آتشفشان را مشاهده می‌کنیم. این اتفاق را نباید دلیلی بر فعالیت‌های آتشفشانی دانست.
آخرین فوران آتشفشان دماوند
اولین فورانی که از قله دماوند به ثبت رسیده است به 1.78 میلیون سال پیش باز می‌گردد با این حال تعدادی از فوران‌های این کوه نیز بین 600 هزار تا 280 هزار سال قبل اتفاق افتاده است. طبق گزارش زمین شناسان، آخرین فوران آتشفشان دماوند در حدود 7 هزار و 500 سال قبل رخ داده و پس از آن فعالیت خاصی از این کوه آتشفشانی ثبت نشده است. افزایش تعداد زمین لرزه‌ها یکی از موارد تحریک کننده آتشفشان‌ها است که می‌تواند منجر به ایجاد ترک در زمین و خارج شدن خاکستر و بخار از دهانه کوه شود. با این وجود نمی‌توان قطعی گفت که امکان فعال شدن آتشفشان دماوند وجود دارد یا خیر.
آتشفشان کوه تفتان
تفتان، مرتفع‌ترین کوه زاهدان است که در جنوب شرقی این شهر، یعنی نزدیک به شهر خاش قرار دارد. این کوه را باید یک کوه آتشفشانی فعال دانست که حدود 4110 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. تفتان در زبان فارسی به معنای مکان گرما است. این کوه آتشفشانی که با نام چهل تن نیز شناخته می‌شود، شامل دو کوه است که توسط بخش زین مانندی به هم متصل شده‌اند.
در اطراف این کوه مساحتی نزدیک به 1300 کیلومتر را گدازه‌ها پوشانده‌اند و لایه‌های خاکستر در این آتشفشان کمتر به چشم می‌خورد. در دهانه این قله هنوز انتشار گازهای گوگرد را می‌توانید مشاهده کنید. قله تفتان، یک آتشفشان فعال متعلق به دوره زمین‌شناسی پلیوسن-کواترنر است که بر روی فلیش‌های کرتاسه فوقانی و ائوسن تشکیل شده است. کوه تفتان از رشته کوه آتشفشانی سلطان کوه در پاکستان منشعب شده است و از 6900 سال قبل فعالیت آتشفشانی نداشته است اما کوه تفتان از کوه‌های آتشفشانی فعال به حساب می‌آید؛ به این دلیل که در تقسیم‌بندی زمین شناسی، کوه‌های آتشفشانی که کمتر از 10 هزار سال از فعالیت آنها گذشته باشد جزو آتشفشان‌های فعال به شمار می‌آیند.
همانطور که ذکر شد از دهانه کوه تفتان هنوز هم دود و بخار های گوگرد خارج می‌شود و این آتشفشان هنوز کاملا خاموش نشده است. باید توجه داشت که گازهای خارج شده از این کوه سمی هستند. از ترکیب این گازها با آب، اسید سولفوریک ایجاد می‌شود که آن را با نام تیز آب سلطانی نیز می‌شناسند. این گاز بسیار خطرناک است. همچنین در دهانه این کوه ابر سفیدی تشکیل می‌شود باید آن را حاصل فعالیت‌های درونی آتشفشان دانست و تا فاصله 100 کیلومتری مشاهده می‌شود.
آخرین فوران آتشفشان تفتان
آخرین فوران آتشفشان تفتان به سال 1349 و 1350 باز می‌گردد و در حال حاضر فعالیت این کوه محدود به بخارهای گازهای گوگردی، بخار آب، گاز کربنیک و اسید سولفوریک است. اولین فوران این کوه که در 20 کیلومتری شمال غرب قله کنونی رخ داده، ترکیبی داسیتی تا ریو داسیتی داشته است.
هنوز هم می‌توانید گدازه‌ها و مواد پیروکلاستیک را در معبر صعود به قله مشاهده نمایید. پس از آن حدود 2.5 میلیون سال قبل، گدازه‌های داسیتی و سپس گدازه‌های آندزیتی در 2 کیلومتری قله امروزی خود را به سطح رساندند. این فوران را باید آخرین فوران رخ داده در این منطقه دانست تا زمانی که طبقات آگلومرا تشکیل شدند و سپس انفجار عظیمی در 2 کیلومتری قله فعلی، چاله فرسایشی را پدید آورد و خاکستر این انفجار جایگزین گذاره‌های بعدی شد.
آتشفشان کوه سهند
سهند نام قله و رشته کوهی است که در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. از لحاظ جغرافیایی این رشته کوه در جنوب تبریز، شمال مراغه، شرق آذرشهر و غرب بستان آباد واقع شده است. قله آتشفشانی نیمه فعال سهند با 3707 متر ارتفاع در این رشته کوه قرار دارد؛ بلندترین قله رشته کوه سهند، قله جام با 3710 متر ارتفاع و پس از آن نیز قله قوچ گلی داغی با 3707 متر ارتفاع از بلندترین کوه‌های این رشته کوه هستند.
رشته کوه سهند به دلیل مراتع زیبا و لاله‌زارها و چمنزارها وسیع و چشم نواز آن، لقب عروس کوه‌های ایران را از آن خود کرده است. وجود این رشته کوه سبب رونق بسیاری از مشاغل همچون کندوداری، گردشگری، کشاورزی و دامداری شده است. سایر قله‌های این رشته کوه عبارتند از: سلطان، دمیرلی، آغ داغ، موتال داغی، آتشان، شیرداغی، کمال، حرم داغی و درویش.
آتشفشان نیمه فعال سهند 40 کیلومتر از جنوب تبریز فاصله دارد و با آتشفشان‌های کوچکتر اطراف خود همچون آتشفشان‌های شمال غرب دریاچه ارومیه و مرکز آتشفشانی ارمنستان که در نزدیکی مرز ایران است، ارتباط دارد.
آخرین فوران آتشفشان سهند
با توجه شواهد و مدارک موجود پیدا شده توسط کارشناسان، احتمالا یکی از علل پیدایش آتشفشان سهند، تجدید فعالیت‌های گسل سلطانیه-تبریز است که از منطقه سهند عبور می‌کند. کوه سهند بسیار پهن و گسترده است و خاکسترهای فراوانی آن را پوشانده. زمین شناسان پس از انجام تحقیقاتی بر روی گدازه‌های گوناگون سهند، دریافتند که سن مطلق آنها 12 الی 14 میلیون سال است.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که آتشفشان سهند در چند مرحله به وجود امده، به طوری که پس از از یک دوره آرامش، مجددا شروع به فعالیت کرده است. البته زمان دقیق آخرین فعالیت آتشفشان سهند را نمی‌توان مشخص کرد اما با توجه به شواهد می‌توان نتیجه گرفت آخرین فعالیت این آتشفشان مربوط به دوره ی هولوسن باشد.
آتشفشان کوه سبلان
کوه سبلان که در زبان ترکی به آن ساوالان گفته می‌شود، پس از قله دماوند و قله علم کوه جایگاه سومین قله بلند ایران را با 4811 متر ارتفاع از آن خود کرده است. بلندترین قله سبلان، سلطان نامیده می‌شود. سبلان دو قله دیگر به نام های هرم و کسری (آقام داغ) نیز دارد.
موقیت جغرافیایی قله سبلان از دره قره سو در شمال غرب استان اردبیل آغاز شده و در جهت شرقی-غربی تا کوه قوشاداغ امتداد دارد. قله آتشفشانی سبلان به مشگین شهر، مرکز استان اردبیل نزدیک است. کوه سبلان را باید از نوع آتشفشان‌های چینه‌ای دانست و آنچه اهمیت این قله را چند برابر می‌کند، وجود یک دریاچه در قله سبلان است که جلوه فوق‌العاده‌ای به این منطقه می‌بخشد. این دریاچه توانسته است نظر بسیاری از گردشگران را به خود جلب نماید.
این دریاچه بیضی شکل است و 40 متر عمق دارد، دمای این دریاچه آنقدر پایین است که حتی در فصل سرد سال هم دمای نزدیک به صفر برایش ثبت کرده‌اند. این دمای پایین باعث شده که افراد زیادی برای تفریح به جدب پیست اسکی آلوارس شوند. قله سبلان در فهرست آثار طبیعی کشورمان نیز به ثبت رسیده و تحت مالکیت سازمان حفاظت از محیط زیست قرار دارد.
آخرین فوران آتشفشان سبلان
در مقاله قلل آتشفشانی ایران و در بررسی قله سبلان این چنین بیان شده است که شواهد موجود این مساله را نشان می‌دهد که سبلان فعالیت خود را از دوره ائوسن شروع آغاز کرده است ولی آنچه که کوه سبلان را تشکیل داده فعالیتش را در دوره پلیوسن آغاز کرده و تا بعد از آخرین یخبندان هم به این فعالیت ادامه داده است. با این حال باید گفت، آخرین فوران آتشفشان سبلان، به دوره هولوسن بر می‌گردد. هرچند امروزه نیز برخی افراد بالا بودن دمای آب چشمه‌های گوگرد دامنه این کوه را شاهدی بر فعالیت آتشفشان می‌دانند اما در حال حاضر آتشفشان سبلان یک آتشفشان خاموش است.
آتشفشان کوه بزمان
آتشفشان قله بزمان را باید یکی از اتشفشان نیمه فعال ایران است که در شمال چاله جازموریان در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. ارتفاع این قله 3497 متر از سطح دریا است. این کوه بین چاله جازموریان و کویر لوت واقع شده و به نوعی آنها را از هم جدا می‌کند. کوه بزمان از سمت غرب امتداد پیدا می‌کند و به رشته کوه‌های بارز در استان کرمان اتصال می‌یابد.
کوه بزمان که آن را با نام‌های کوه خضر نبی و زنده هم می‌شناسند. در اطراف قله اصلی خود مخروط‌های کوچک‌تری از جنس گدازه‌های تیره رنگ بازالتی دارد. مساحتی حدود 1400 کیلومتر مربع در اطراف این قله از مواد آتشفشانی پوشیده شده است. بر اساس شواهد موجود کوه بزمان را باید جدیدترین آتشفشان ایران دانست که دهانه آن 500 متر قطر دارد و از قطعات بزرگ گدازه تشکیل شده است.
آخرین فوران آتشفشان بزمان
دقیقا مشخص نیست که این آتشفشان برای اولین بار کی فوران کرد. اطلاعات موجود این مساله را نشان می‌دهد که کوه بزمان در چند مرحله فوران‌هایی داشته است که اولین آنها مربوط به 4.6 میلیون سال قبل و آخرین‌شان هم مربوط به 41 هزار سال قبل بوده است. در دامنه شرقی و شمالی قله بزمان می‌توان جریان بزرگ گدازه را مشاهده نمود. این جریان گدازه‌ای در قسمت شمالی کوه، مخروطی با شیب تند ایجاد کرده است. از این قله آتشفشانی در حال حاضر بخارهای دی اکسید زیادی متصاعد می‌شود.
آتشفشان قلعه حسنعلی
قلعه حسنعلی دارای ارتفاع بالایی نیست و در اصل می‌توان آن را یک تپه دانست. بر اساس تعاریف زمین‌شناسی، به پدیده‌ای کوه می‌گویند که نسبت به زمین‌های اطراف حداقل 600 متر ارتفاع داشته باشد. تپه یا کوه قلعه حسنعلی را باید بزرگترین دهانه آتشفشانی ایران دانست که نزدیک به 1200 متر قطر و 300 متر عمق دارد. اطراف دهانه‌های این کوه شماری روانه وجود دارد که به نظر جوان می‌آیند چراکه هیچگونه آثار فرسایشی در آنها دیده نمی‌شود.
قلعه حسنعلی در جنوب شرقی استان کرمان یعنی شهرستان راین قرار گرفته است. شما می‌توانید از خروجی راین به سمت جیرفت حرکت کرده و به این کوه آتشفشانی برسید. شاید جالب باشد که بدانید بسیاری از مردم اطلاعی درباره این آتشفشان ندارند تا جایی که به آن لقب آتشفشان ناشناخته ایران را داده‌اند. در دهانه کوه قلعه حسنعلی یک دریاچه نمک بسیار زیبا وجود دارد. علاوه بر این دریاچه، نمکی که از یکی از کراترهای دهانه این آتشفشان استخراج می‌شود نیز بسیار مرغوب است و ارزش بالایی دارد. به همین دلیل هم به این دهانه آتشفشانی لقب معدن نمک را داده‌اند.
منطقه قلعه حسنعلی در تلاقی سه گسل مهم قرار گرفته است که آنها را باید شاخه‌هایی از گسل‌های نایبند، کوهبنان و کلمرد دانست. گویکوویچ برای اولین بار در سال 1973، این کراترها را محل برخورد سنگ‌های آسمانی معرفی کرد. اکثر کراترهای این منطقه به شکل دایره هستند و کمتر شکل بیضی را در آنها می‌توانید ببینید.
آخرین فوران آتشفشان قلعه حسنعلی
از آخرین تاریخ فوران آتشفشان حسینعلی اطلاعات دقیقی وجود ندارد اما آنچه که می‌دانیم این است که قلعه حسنعلی در دوره چهارم زمین شناسی ساخته شده است و از حدود 5 هزار تا 50 هزار سال پیش حیات داشته است.
قله شهسواران
استان سیستان و بلوچستان دارای تعداد زیادی کوه آتشفشانی است. به لیست کوه‌های آتشفشانی این استان نام دیگری به نام قله شهسواران را نیز اضافه کنید. این قله در 110 کیلومتری جنوب شهرستان زاهدان و 60 کیلومتری شمال غرب شهرستان خاش قرار گرفته است. قله آتشفشانی شهسواران در غرب قله بزمان قرار گرفته است. آخرین فعالیت فورانی این قله به 12 میلیون سال گذشته باز می‌گردد و براساس بعضی از تحقیقات صورت گرفته، محققین به این نتیجه رسیده‌اند که زمین لرزه‌های سال‌های اخیر در این منطقه، به این آتشفشان مربوط است.
افرادی هم هستند که با این فرضیه مخالفت می‌کنند. آنها می‌گویند قله آتشفشان شهسواران در واقع یک آتشفشان غیرفعال و خفته است. میدان آتشفشانی این کوه ابعادی برابر با 60 کیلومتر در 120 کیلومتر را در برگرفته و به صورت بیضی شکل است. بر اساس تحقیقات زمین شناسان، شکل‌گیری این قله آتشفشانی به دوره هولوسن بر می‌گردد. میدان آتشفشانی شهسواران دارای وسعتی با ابعاد ۶۰ در ۱۲۰ کیلومتر به شکل بیضی است. این بیضی یک کمان آتشفشانی که توسط کوه‌های آتشفشانی نفتان، بزمان و کوه سلطان پاکستان پدید آمده است، را نشان می‌دهد. در این میدان آتشفشانی مخروط‌ها و جریان گدازه به خوبی حفظ شده است. جریان‌های پایه گدازه به صورت لایه میان آوارهای آتشفشانی و جریان‌های گدازه سیلیکاتی قرار دارد.
توده‌های آندزیتی مربوط به فازهای اخیر آتشفشانی است که برخی از آنها در پادگانه رودخانه‌ای اشکال مشخص کلویی را به وجود آورده‌اند. فوران‌های انفجاری سنگ‌های ایگنمبریت و سنگ پا را بر جای گذاشته‌اند که این‌گونه فعالیت‌های انفجاری در بخش شرقی میدان شهسواران به سمت آتشفشان بزمان اتفاق افتاده و با تشکیل جریان آذرآواری و سنگ‌های برش (سنگ) همراه بوده است.
آیا می توان از کوه‌های آتشفشان بازدید کرد؟
تصور اکثر مردم این است که بازدید از قله‌های آتشفشانی می‌تواند خطرناک باشد و بنابراین نباید نزدیک آنها شد؛ اما این باور را باید اشتباه دانست. بازدید از کوه‌های آتشفشانی از نزدیک بسیار هیجان‌انگیز و جذاب است و به همین دلیل هم سالانه افراد بسیاری برای بازدید از این قله‌ها اقدام می‌کنند.
البته از آنجاکه در نزدیکی دهانه اکثر آتشفشان‌های فعال و نیمه فعال گازهای سمی منتشر می‌شود، باید توجه داشت که هنگام بازدید از کوه‌های آتشفشانی باید قوانین و مقررات خاصی را رعایت کنید تا جان شما به خطر نیفتد. سالانه توریست‌ها، اساتید، دانشجویان و دانشمندان بسیاری برای مطالعات خود به این مناطق سفر می‌کنند تا از نزدیک این آتشفشان‌های خارق‌العاده را ببینند.
کلام آخر
در مطلب قله‌های آتشفشانی ایران، چند قله مهم آتشفشانی که در کشورمان قرار دارد را به شما معرفی کردیم. برخی از این آتشفشان‌ها هنوز فعالیت‌هایی دارند و از دهانه‌شان بخار بیرون می‌آید اما برخی هزاران سال است که فعالیتی نداشته‌اند. رشته کوه البرز که دماوند را در دل خود دارد. همانطور که در بالا ذکر شد امکان بازدید از این قله‌ها وجود دارد اما به این شرط که اطلاعات کافی درباره خطرات و کارهایی که شما را در طول این بازدید ایمن نگه می‌دارد داشته باشید.
اگر نکته دیگری درباره قله‌های آتشفشانی ایران وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا دیگران هم بتوانند از آن استفاده کنند. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و بتوانید از آن استفاده کنید.
مطلب بعدی
