بسطام کجاست

مجموعه تاریخی بسطام

    بسطام شهری کوچک در شمال شرقی شاهرود است که از غرب به رشته‌کوه شاهوار و شهر مجن، از شرق به منطقه میامی و دشت کویر و از شمال و شمال غرب به استان گلستان می‌رسد. قدمت این شهر تاریخی را گاه تا 9 هزار سال تخمین زده‌اند. این قدمت مربوط به وجود انسان‌ها در این منطقه است، اما تاریخ  ساخت این شهر به زمان ساسانیان می‌رسد. ویستاخما، ویستهم و وسطام نام‌های پیشین این شهر است و آنطور که یافته‌های تاریخی نشان می‌دهد، بسطام در دوره عباسیان دومین شهر ایالت قومس و تالی دامغان بوده است. مانند بسیاری از شهر‌های آباد ایران، بسطام نیز از حمله مغولان به شدت آسیب دیده و تقریبا به طور کامل ویران شده است. تاریخ‌نگاران افول این شهر را به بعد از حمله مغولان مربوط می‌دانند، به گونه‌ای که این شهر اکنون شهری کوچک است که کمی بیشتر از هشت هزار نفر جمعیت دارد.

    قدمت بسطام و شکوفایی آن در دوره‌های مختلف باعث شده تعداد زیادی آثار تاریخی و میراثی در این شهر وجود داشته باشد، آنقدر که می‌توان بسطام را یک مجموعه تاریخی دانست. اگر زمانی بسطام به قنات‌های طولانی پر آب، چنار‌های بلند و خیابان‌های پر جمعیت معروف بود، هر چند اکنون نیز ویژگی‌های طبیعی‎اش را حفظ کرده، اما بیشتر به بناهایی معروف است که هر کدام داستانی از دوره‎ای خاص با ویژگی‌های خاص دارند.

مزار بایزید

    نه تنها دنبال کنندگان عرفان ایرانی که اغلب ایرانیان نام سلطان‌العارفین را شنیده‌اند. ابویزید طیفور بن عیسی بن آدم بن سروشان بسطامی که او را با نام بایزید بسطامی و عنوان سلطان‌العارفین می‌شناسند، یکی از بزرگ‎ترین عارفان ایرانی است که در قرن سوم هجری می‌زیسته است. بایزید بسطامی چه در زمان حیات و چه پس از آن همواره مورد احترام بوده است که دلیل آن را باید در منش او و همچنین کار‌های خارق‌العاده‌ای دانست که انجام آن را به او نسبت می‌دهند. این احترام موجب شده اغلب بنا‌های مرتبط با او بعد گذشت بیش از هزار سال و حتی با یورش مغولان به بسطام حفظ شود.

    مزار بایزید در شهر بسطام یکی از معروف‌ترین این بنا‌هاست. مزار بایزید در مجموعه تاریخی بسطام شاهرود در واقع روی مسجدی از دوران سلجوقی قرار گرفته است. این مسجد دارای محرابی با گچ‌بری‌های زیبا و نقش‌های هندسی خیره‎کننده است. در قسمت بالای محراب کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق مربوط به دوران ایلخانی و قاجار وجود دارد. جز این بنای تاریخی زیبا، مناره بسطام نیز در سمت شرق مسجد زیبایی خیره‌کننده‌ای دارد. تاریخ ساخت این مناره را 514 هجری شمسی می‌دانند. این مناره چهارده و نیم متری که از آجر ساخته شده پله‌هایی مارپیچ در داخل خود دارد که بازدید کنندگان امکان بالا رفتن از آنها را دارند. مانند منارجنبان اصفهان امکان تکان دادن مناره هست، هر چند ویژگی ارتعاشی آن به اندازه منار جنبان نیست.

    یکی دیگر از بناهای زیبا و مسحور‎کننده مربوط به بایزید بسطامی، صومعه بایزید است که باید قدمت آن را به بیشتر از هزار سال پیش یعنی زمانی که بایزید زنده بوده نسبت داد. این صومعه در واقع عبادتگاه سلطان‌العارفین بوده است. بنایی که اکنون وجود دارد مربوط به قرن هفتم هجری است و بازسازی آن توسط معماران خاندان دامغانی انجام شده است. این بنا پر از گچ‌بری‌های زیباست که مدت زیادی چشم‌های بینندگان را مسحور نقوش جالب و هنرمندانه‌اش می‌کند.

گنبد غازان خان

    گنبد غازان خان و حرم امامزاده محمد (ع) در مجموعه تاریخی بسطام سمنان را هم باید بناهایی مرتبط با بایزید دانست. گنبد غازان خان داستان جالبی دارد. بعد از اینکه چنگیز خان مغول ایران را تصرف نمود، کسانی از نوادگان و بستگان خود را به عنوان ایلخان فرمانروای نواحی مختلف کرد. حکومت ایلخانیان مدت‌ها در ایران طول کشید و ایرانیان تاثیرات زیادی بر ایلخانان مغول گذاشتند. یکی از معروف‌ترین ایلخانان مغول در ایران غازان خان است که گرویدن او به اسلام، اصلاحاتی که انجام داد و همچنین بنا‌هایی که ساخت او را بسیار مشهور کرد.

    همین گرویدن به اسلام بود که نهایتا باعث ارادت او به بزرگان دینی شد و در مجموعه تاریخی بسطام بنا‌هایی متاثر از این ارادت بر جای مانده که مهم‌ترین آن گنبند غازان خان است. در مجموعه تاریخی بسطام امامزاده‌ای هست که آن را به محمد فرزند امام صادق (ع) نسبت می‌دهند که از جمله همراهان بایزید بسطامی بوده است. غازان خان تصمیم به ساخت مقبره‌ای برای این فرد و همچنین بایزید بسطامی گرفت که قرینه هم ساخته شده‌اند.

    کار انتقال جسد محمد بن صادق انجام شد، اما وقتی زمان انتقال جسد بایزید رسید غازان خان خواب سلطان‌العارفین را دید که او را از این کار منع کرد. اینطور جسد بایزید در جای قبلی خود ماند و جسد غازان خان بعد مرگ در مقبره‎ای قرار گرفت که برای بایزید ساخته شده بود. این مقبره همان گنبد غازان خان است؛ سازه‎ای مربعی شکل که هر ضلع آن هفت و نیم متر است. بالای این سازه گنبدی مخروطی قرار دارد که با کاشی‌های فیروز‌ای تزئین شده است.

    حرم اما‎مزاده محمد هر چند کوچک‌تر است، اما شکلی پیچیده‌تر دارد. اضلاع اتاق مربع چهار متر و نیم است و چهار گوشه، سازه را هشت ضلعی می‌کند و در ادامه و در قسمت بالا، سازه دایره‌ای شکل می‌شود.در بازدید از سازه‌های مربوط به بایزید در مجموعه تاریخی بسطام آنچه بیش از همه به چشم می‌آید آرامش فضاست. شکل سازه‌ها و محیطی که در آن هستند نوعی حس معنوی را ایجاد می‌کنند و مسافران زیادی هستند که متاثر از این حس یک نیم روز را در این قسمت از بسطام طی می‌کنند.

مسجد جامع و برج کاشانه

    معمولا مجموعه تاریخی بسطام را با بنا‌های مربوط به بایزید بسطامی می‌شناسند، اما جز این بنا‌ها در این شهر چند سازه ارزشمند دیگر هم هست که مهم‌ترین آنها مسجد جامع، برج کاشانه و همچنین مدرسه شاهرخیه است. مساجد جامع شهرهای مختلف از جمله جالب‌ترین آثار تاریخی هستند. مسجد جامع بسطام که در فاصله کمی از مقبره بایزید قرار دارد، بنایی مربوط به دوران ایلخانیان است. بناهای سلجوقی و ایلخانی به گچ‌بری‌ها و کتیبه‌هایشان معروف هستند و گچ‌بری‌های مسجد جامع بسطام نیز در نوع خود منحصر به فرد است.

    در کنار مسجد جامع بسطام برجی بیست متری هست که برخی آن را مربوط به قبل اسلام و برخی دیگر آن را از سازه‌هایی می‌دانند که غازان خان ساخته است. معماری ویژه این برج آن را تبدیل به یکی از زیباترین بناهای بسطام کرده است. این برج به گونه‌ای شبیه رصد‎خانه ساخته شده و بیرون و داخل آن با آجرکاری و گچ‌بری تزئین شده است. کتیبه‌ای که بر سر در برج هست، قدمت آن را به 700 سال پیش می‌رساند.

    ممکن است این بنا در دوران غازان خان بازسازی شده و این کتیبه مربوط به این بازسازی باشد. البته عنوان می‌شود که نام این برج در اصل غازانه بوده و بعدا تبدیل به کاشانه شده است. اگر این روایت را بپذیریم باید ساخت آن را هم مربوط به غازان خان بدانیم. مدرسه شاهرخیه که قدمت آن به دوران تیموریان می‌رسد یکی دیگر از بناهای قابل توجه در مجموعه تاریخی بسطام است که دیدن آن می‌تواند کامل کننده سفر به این شهر تاریخی باشد.

    بازدید از مجموعه تاریخی بسطام به دلایل مختلف می‌تواند تجربه خوبی را برای بازدیدکنندگان رقم بزند. یکی از مهم‎ترین دلایل آن دسترسی آسان به بسطام است که تنها شش کیلومتر با شاهرود فاصله دارد. دلیل دیگر مجموعه بودن آثار تاریخی آن و نزدیکی بنا‌ها به هم است. با قدم زدنی چند ساعته می‌توان کل شهر بسطام را گشت و دیگر مجبور نیستید بعد هر بازدید مسافتی طولانی را طی کنید. در اطراف مجموعه تاریخی بسطام غرفه‌‏هایی دایر شده است که علاوه بر خرید وسایل اولیه و مورد نیاز، می‌توانید خوراکی‌های محلی را در آنها امتحان کنید و صنایع دستی استان سمنان را نیز در آن غرفه‌ها ببینید.