سازه های آبی شوشتر

معرفی سازه های آبی شوشتر

    سازه‌های آبی شوشتر درواقع بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی، قبل از انقلاب صنعتی به حساب می‌آمده است. این سازه در زمان خود آنقدر شگفت‌انگیز بوده که مادام دیولافوا در سفرنامه خود درباره سفر به ایران از شکوه و عظمت حیرت‌انگیز آن یاد کرده است. بدون اغراق می‌توان گفت این سازه در زمان خود یکی از عجایب دنیا بوده است.

    در واقع این سیستم به صورتی طراحی شده است که آب رودخانه کارون را به درستی برای موارد مختلف مانند آشامیدن، آبیاری زمین‌های کشاورزی و مصارف صنعتی مدریت کنند. در پاسخ به این سوال که سازه های آبی شوشتر کجاست باید گفت، این سازه‌ها در شهر شوشتر استان خوزستان، در مجاورت با بافت تاریخی شهر شوشتر قرار گرفته است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید مجموعه سازه‌‎های آبی شوشتر به عنوان دهمین اثر ملی به صورت یکجا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این جاذبه را همچنین در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت کرده‌اند.

    اگر بخواهیم این مجموعه آبی را به صورت تفکیک شده نام ببریم می‌توانیم فهرست زیر را ارائه دهیم:

• بند شرابدار
• بند میزان
• قلعه سلاسل
• برج کلاه فرنگی
• پل بند لشکر و پل شاه علی
• بند ماهی بازان شوشتر
• رودخانه دست کند گرگر
• پل بند شادروان
• پل بند گرگر
• مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی
• بند خاک
• کانال داریون
• بند برج عیار

مختصری از تاریخچه سازه های آبی شوشتر

    قدمت مجموعه سازه‌های آبی شوشتر به زمان ساسانیان باز می‌گردد. اگرچه به نظر می‌رسد برخی از سنگ‌هایی که در ساخت این مجموعه استفاده شده، مربوط به دوره حکومت هخامنشیان باشد. ساخت مجموعه سازه های آبی شوشتر خوزستان را به پادشاهانی همچون اردشیر اول و شاپور نسبت می‌دهند. اما به نظر می‌رسد این ساخت و ساز در دوران حکومت این پادشاهان به پایان نرسیده و در زمان حکومت پادشاهان بعدی به مرور تکمیل شده است. حتی شاید جالب باشد که بدانید در زمان قاجار نیز مرمت‌ها و بازسازی‌هایی را روی این مجموعه انجام شده است.

    یک نظریه وجود دارد که براساس آن اولین سنگ‌ سازه‌های آبی شوشتر مربوط به زمان حکومت کورش کبیر بوده است. نمی‌توان این مساله را کتمان کرد که شوشتر پیشینه هزاران ساله دارد و روزگاری مهد تمدن در جهان بوده است. سازه‌های آبی شوشتر استان خوزستان از این جهت شگفت انگیز است که در آن زمان به گونه‌ای دقیق و کاربردی مهندسی شده و در تمام جهان تک بوده است. امروز که به این جاذبه نگاه می‌کنیم از این موضوع شگفت زده می‌شویم که مهندسان این سازه چگونه در آن زمان چنین چیز مدرنی را طراحی کرده‌اند.

    تا قبل از انقلاب صنعتی این سازهای آبی به عنوان بزرگترین سازه صنعتی جهان شناخته می‌شدند و این مساله به تنهایی گویای عظمت این جاذبه گردشگری است. هخامنشیان این مجموعه که در ابتدا خشتی بود را ساختند تا بتوانند آب را مدیریت کنند. کم کم بخش‌های دیگری نیز به آن اضافه شد و آن را به مجموعه‌ای پیشرفته تبدیل کرد. امروزه اگرچه آسیب‌های زیادی به این جاذبه گردشگری وارد شده اما هنوز هم به عنوان یک جاذبه تاریخی شگفت‌انگیز شناخته می‌شود.

مختصری درباره معماری سازه های آبی شوشتر

    سازه های آبی شوشتر در استان خوزستان، نسبت به زمان خود معماری بسیار پیچیده‌ای دارد. این بنای عظیم را با ابزارهای ساده ساخته‎‌‌اند و یکی از دلایل شگفتی آن را نیز باید در همین مساله جستجو کرد. مهندسان این سازه در سنگ و ساروج شوشتری حفره ایجاد کردند و بنا را به گونه‌ای ساختند که هزاران سال پا برجا باشد.

    از ویژگی‌های این سازه می‌توان به مقاومت بسیار بالایش، نظم و یکپارچگی در عملکرد مجموعه و ... اشاره کرد. در مسیر جریان آب آسیاب‌هایی ساخته شده است تا نه تنها مدیریت آب عالی باشد بلکه بتوان بیشترین استفاده را از آن برد. پس از اینکه آب در آسیاب‌های آبی استفاده شد، به صورت آبشاری روی حوضچه‌ای می‌ریزد و به مصرف کشاورزی می‌رسد.

    هر کدام از بخش‌های این مجموعه قدمت مخصوص به خود را دارند برای مثال پل بند گرگر حدود 500 سال قدمت دارد درحالی قدمت برخی دیگر از قسمت‌های این مجموعه بیشتر از این است. برای مثال پلکانی در این مجموعه عظیم وجود دارد که قدمتش به چهار هزار سال می‌رسد. به طور کلی معماری این مجموعه را می‌توان بسیار ویژه دانست که از دوره‌های مختلف تاریخی یادگارهایی در خود جای داده است.

    در بالا بخش‌های مختلف این سازه را نام بردیم. در ادامه به معرفی مختصر هر کدام از این بخش‌ها خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

عمارت کلاه فرنگی

    این برج یک عمارت هشت ضلعی است که چهار متر از سطح زمین فاصله دارد. حال حاضر حدود هفت متر از ارتفاع این برج باقی مانده است. نمای این برج با سنگ تراش خورده تزئین شده است. عده‌ای معتقدند دستور ساخت این عمارت را قیصر روم یا شاپور ساسانی صادر کرده است و بنابراین زمان ساختش را نیز به همان دوره ساسانیان نسبت می‌دهند. کاربرد عمارت کلاه فرنگی این بوده است که از بالای آن بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌کرده‌اند.

بند میزان

    بخش بعدی این مجموعه که می‌توانید به بازدید از آن بپردازید، بند میزان نام دارد که آن را با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز می‌شناسند. بند میزان آب رودخانه کارون را به دو شاخه  شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌کند.

آبشارها و آسیاب های آبی

    تعدادی آبشار و آسیاب آبی در این مجموعه وجود دارد که همه آنها دیدنی هستند. درواقع محوطه آبشارها و آسیاب ها شامل تونل‌ها، کانال‌های فرعی، آسیاب‌های آبی و سدها نیز می‌شود. این مجموعه به گونه‌ای عمل می‌کند که وقتی آب رود گرگر بالا می‌آید، آب داخل تونل‌های سه گانه هدایت می‌شوند و از آنجا به کانال‌های دیگر انتقال پیدا می‌کنند. درحال حاضر بیشتر آسیاب‌های آبی خراب شده‌اند و فقط آسیاب رضا گلاب کار می‌کند.

پل بند برج عیار و نیایشگاه صابئین

    در طول این بازدید می‌توانید سری هم به پل بند برج عیار و نیایشگاه صابئین بزنید. این دو مورد روی رود گرگر ساخته شده است. بقایای تعدادی  کانال‌ و اتاقک در شرق این پل قرار گرفته است. این بخش یک محوطه دارد که در زمان صفویه و قاجار به عنوان نیایشگاه از آن استفاده می‌شده است.

قلعه سلاسل

    یکی دیگر از جاذبه‌هایی که در این مجموعه وجود دارد و می‌توانید از آن دیدن کنید قلعه سلاسل است. به این قلعه  کهن دژ نیز می‌گویند. این قلعه را می‌توان قدیمی‌ترین بخش این مجموعه دانست. قدمت این قلعه را به زمان هخامنشیان نسبت می‌دهند. سلاسل کاربرد دفاعی داشته است.

بند خاک

    این بند به احتمال زیاد در زمان ساسانیان ساخته شده است و 500 متر با بند لشکر فاصله دارد. آبی که پشت این بند جمع می‌شود، از طریق کانال‌های مختلف وارد باغ‌ها می‌شده است.

پل بند شرابدار

    این پل که آن را از سنگ و ساروج ساخته‌اند، روی نهر داریون ساخته شده است. این پل را باید یک راه ارتباطی بین قلعه نظامی خرم با شمال نهر داریون دانست. پل بند شرابدار را به نظر می‌رسد در زمان حکومت اشکانیان در ایران به مجموعه سازه‌های آبی شوشتر اضافه کرده‌اند.

نهر داریون

    نهر داریون یکی از جاذبه‌های جذاب و دیدنی این مجموعه است که به هیچ عنوان نباید فرصت بازدید از آن را از دست داد. از آب این نهر برای آبیاری زمین‌های کشاورزی شهر میناب و همچنین آب آشامیدنی این شهر استفاده می‌شود. یک بستر سنگی در قلعه سلاسل وجود دارد که آب این نهر از آن عبور می‌کند. پس از گذشت آب نهر از این بستر، به سمت جنوب می‌رود و در نهایت به دو شاخه تقسیم می‌شود. این نهر را در زمان هخامنشیان و پادشاهی داریوش ساخته‌اند.

    بخش‌های دیگر این مجموعه عبارتند از: پلکان‌ها، بند دارا، پل شاه علی، سیکا، بندر دختر، پل بند لشکر و... که در طول بازدید می‌توانید از آنها نیز دیدن کنید.

نکات مهم درباره سازه های آبی شوشتر

• اگر قصد اقامت در نزدیکی مجموعه سازه‌های آبی شوشتر را دارید می‌توانید در یکی از هتل‌هایی که در این شهر جنوبی زیبا وجود دارد اقامت کنید.
• بهتر است یک روز کامل از سفرتان را به بازدید از این مجموعه اختصاص دهید زیرا همانطور که از نام مجموعه برمی‌آید جاذبه‌های دیدنی زیادی در آن برای بازدید وجود دارد.
• ابن بطوطه که به عنوان یک سیاح مشهور شناخته می‌شود درباره سازه‌های آبی شوشتر عظمت سازه های آبی شوشتر در نوشته‌های خود اشاره کرده است.
• بهترین زمان بازدید از سازه‌های آبی شوشتر را باید فصل‌های زمستان و پاییز دانست. زیرا شوشتر نیز مانند اکثر نقاط خوزستان آب و هوای گرمسیری دارد و مقصد مناسبی برای سفر زمستانی است. در زمستان آب و هوای شوشتر بسیار مطبوع و دوست داشتنی است.
• از آنجایی که سازه های آبی شوشتر یک مجموعه تاریخی است پس باید زمان کافی برای بازدید از همه بخش‌ها را در نظر بگیرید تا بتوانید از تمام این جاذبه‌های تاریخی دیدن نمایید.
• در طول بازدید از این سازه های آبی شوشتر از دیگر جاذبه‌های تاریخی این شهر نیز دیدن کنید. همچنین این جاذبه به معبد جغازنبیل بسیار نزدیک است و می‌توانید از این معبد نیز دیدن نمایید.
• بازار سنتی شوشتر نیز در نزدیکی این مجموعه قرار دارد. حتما وقتی را نیز به بازدید از آن اختصاص دهید و سوغات خود از این سفر را از این بازارچه تهیه نمایید.

کلام آخر

    در مطلب راهنمای بازدید از سازه های آبی شوشتر هر آنچه را لازم بود درباره این مجموعه تاریخی ارزشمند بدانید، بیان کردیم. حالا وقت برنامه‌ریزی برای بازدید رسیده است. در طول بازدید به این نکته توجه داشته باشید که این مجموعه جاذبه‌ای که از زمان هخامنشیان قدمت دارد و بنابراین ممکن است به راحتی آسیب ببیند. سعی کنید بازدیدتان را بدون هیچگونه آسیبی انجام دهید و این مساله را به دیگران نیز تذکر دهید.

    از آنجایی که تا قبل از انقلاب صنعتی این سازه بزرگ‌ترین سازه صنعتی جهان بوده است، بازدید از آن نه تنها خالی از لطف نیست بلکه بخش زیادی از تاریخ ما را نیز بازگو می‌کند. درواقع برای هر کسی جالب است که بخشی از یک تمدن تاریخی پیشرفته را از نزدیک ببیند. مهندسان این سازه در آن زمان چنین سازه پیشرفته‌ای را طراحی کردند تا با کمک آن بتوانند بیشترین استفاده از آب رودخانه کارون را ببرند و بتوانند آن را برای استفاده‌های مختلف مانند آب شرب، آب کشاورزی و... مدیریت نمایند. این سازه آنقدر پیشرفته بود که برای قرن‌ها بتواند یکه تاز صنعت جهان باشد.

    اگر نکته دیگری درباره سازه های آبی شوشتر وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد، حتما آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و بتوانید از آن استفاده کنید.