قلعه فورگ بیرجند

معرفی قلعه فورگ بیرجند

    در پاسخ به این سوال مهم که قلعه فورگ کجاست باید گفت، این قلعه در روستایی به همین نام از توابع شهر بیرجند استان خراسان جنوبی قرار دارد. این دژ تاریخی تا درمیان تنها پنج کیلومتر فاصله دارد. روستای فورگ روی کوه قرار دارد و دور تا دورش را قلعه‌هایی قرا گرفته‌اند. دلیل اصلی اینکه قلعه‌هایی در این منطقه ساخته می‌شده‌اند را باید در کوهستانی بودن منطقه جستجو کرد.

    فرقه اسماعیلیه معمولا این مناطق را برای سکنی گزیدن انتخاب می‌کرده‌اند زیرا دسترسی به این مناطق صعب‌العبور بسیار سخت بوده و سرکردگان این فرقه با خیال راحت و در امنیت می‌توانستند فداییان خود را تربیت کرده و برای مبارزه با حکومت عباسیان برنامه‌ریزی کنند. بسیاری از افراد این قلعه را که در 110 کیلومتری شهر بیرجند قرار دارد، یکی از زیباترین دژهای موجود در ایران می‌دانند. این جاذبه گردشگری در تاریخ 28 اسفند 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. به نظر می‌رسد با توجه به پتانسیل‌های بالای آن احتمال ثبت جهانی این جاذبه نیز وجود دارد.

مختصری از تاریخچه قلعه فورگ بیرجند

    به نظر می‌رسد پیشینه تاریخی قلعه فورگ به زمان حکومت نادرشاه افشار در ایران باز می‌گردد. ساخت این دژ را شخصی به نام میرزا بقا خان، حاکم وقت منطقه آغاز کرد و پسرش میرزا رفیع خان آن را به پایان رساند. شوکت الملک به این قلعه حمله کرد، حاکم آن را دستگیر نمود و در نهایت هم این دژ را فتح کرد. داستان این فتح از این قرار است که در زمان قاجاریه یک درگیری سخت بین حاکم قلعه و حاکم قائنات شک می‌گیرد که در جریان این درگیری رفیع خان کشته می‌شود و قلعه به دست شوکت الملک می‌افتد.

    اسناد و مدارک زیادی از زمان ساخت این قلعه و اتفاقاتی که در آن افتاده در دست نیست. در این قلعه تنها یک کتیبه پیدا کرده‌اند که روی آن تاریخ  ۱۱۸۱ هجری شمسی نوشته شده است. به نظر می‌رسد این تاریخ مربوط به تغییراتی باشد که اوایل حکومت قاجاریه در ایران، توسط شخصی به نام ابوسعید جزیکی در قلعه اعمال شده است. نویسنده کتاب  دیوان لامع تاریخ، ساخت این قلعه را به تاریخ ۱۱۲۵ هجری شمسی نسبت داده است.

    دستیابی به اطلاعات بیشتر درباره این جاذبه تاریخی نیاز به کاوش‌ها و تحقیقات بیشتری دارد. تا امروز دو بار در این قلعه کاوش صورت گرفته که دوره اول آن در سال 1380 انجام شد و در جریان آن فضاهایی مانند اصطبل، انبار ذخیره آذوقه، نقب زیرزمینی و راهروهای ارتباطی قسمت‌های مختلف این دژ را شناسایی کردند. قلعه فورگ پس از قلعه الموت مهم ترین مقر فرقه اسماعیلیه به حساب می‌آمده است و این مساله یقینا بر اهمیت تاریخی این جاذبه می‌افزاید.

    این قلعه آنقدر مهم و استراتژیک بوده است که در کتب تاریخی و سفرنامه‌های مختلف بارها نام و توصیفش آمده. برای مثال می‌توان به کتاب عین الوقایع  نوشته ریاضی هروی اشاره کرد که در آن درباره قلعه فورگ نوشته شده است: قلعه فورگ دوازده فرسنگ از بیرجند دور و به طرف جلگه و دهنه دره درمیان واقع است و باغات و اشجار زیادی دارد و خیلی خوش آب و هوا است و قلعه در بالای کوهی است که از آجر پخته دیوار و بروج آن را به طور محکم ساخته‌اند و پایه بندی آن را سنگ آجین نموده‌اند و دو شیر حاجی در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج ذرع است.

مختصری از معماری قلعه فورگ بیرجند

    دژ فورگ تا جنوب شهر اسدیه تنها 10 کیلومتر فاصله دارد. داخل این قلعه را از شرق به غرب می‌توان به سه قسمت تقسیم کرد. قسمت اول برای زندگی خدمه، انبار آذوقه و نگهداری احشام استفاده می‌شده است. در قسمت دوم نظامیان و نگهبانان زندگی می‌کرده‌اند و همچنین تدارکات نظامی نیز در این قسمت نگهداری می‌شده است. در قسمت سوم قلعه که مهم‌ترین قسمت آن نیز محسوب می‌شود، حاکمان و اطرافیانشان زندگی می‌کرده‌اند.

    این دژ تاریخی 18 برج داشته اما در حال حاضر تنها بخشی از این برج‌ها سالم باقی مانده‌اند. برای ساخت این قلعه از مصالحی همچون خشت، سنگ، آجر و... استفاده شده است. تعدادی سازه‌های کنگره‌دار نیز بالای برج‌ها قرار دارد که از آنها به برای دیده‌بانی استفاده می‌شده است. قلعه را بالای صخره‌ای سنگی ساخته‌اند و تا امروز بخش‌های زیادی از این جاذبه تاریخی سالم باقی مانده است.

    یک برج خشتی در شمال شرقی قلعه وجود دارد که با طرح‌های لوزی و چلیپایی  تزئین شده و مردم روستا به آن برج کبوترخانه می‌گویند. آن بخش از قلعه که محل اقامت حاکمان و اطرافیانشان بوده است، کمتر از سایر نقاط قلعه دچار آسیب شده هر چند همانطور که بالاتر هم ذکر شد، خوشبختانه فورگ در طول سال‌هایی که از ساخت آن می‌گذارد توانسته خود را از گزند بلایا و آسیب‌ها تا حد زیادی حفظ کند.

نکات مهم درباره قلعه فورگ بیرجند

• بهترین زمان بازدید از قلعه فورگ بیرجند را باید فصل‌های بهار و تابستان دانست. زیرا در این فصول آب و هوای این منطقه بسیار معتدل است و طبیعت زیبایی نیز اطرافش را پوشانده است.
• اگر برای بازدید از قلعه فورگ اقدام کردید، حتما از دیگر جاذبه های گردشگری شهر زیبای بیرجند و روستاهای اطراف آن نیز دیدن نمایید.
• سعی کنید با یک راهنمای محلی یا کسی که مسیر این قلعه را به خوبی می‌شناسد این بازدید را انجام دهید تا در طول مسیر گم نشوید و یا مشکلی به سراغتان نیاید.
• بهتر است قبل از این بازدید کمی درباره فرقه اسماعیلیه اطلاعات کسب کنید. از آنجایی که این دژ دومین مقر اصلی این فرقه بوده است، این اطلاعات می‌توانید بازدیدتان را لذت‌بخش‌تر کند.
• همه روزه می‌توانید تا قبل از تاریکی هوا برای بازدید از قلعه فورک بیرجند اقدام نمایید.

کلام آخر

    در مطلب راهنمای بازدید از قلعه فورگ بیرجند هرآنچه را که لازم بود درباره این جاذبه تاریخی استان خراسان جنوبی بدانید، بیان کردیم. حالا که آماده بازدید از این جاذبه هستید؛ لازم است بر این مساله تاکید کنیم که فورگ یک جاذبه تاریخی مهم و یکی از بزرگ‌ترین و پر اهمیت‌ترین قلعه‌های ایران بعد از الموت است. بنابراین در طول بازدید سعی کنید هیچگونه آسیب عمدی و سهوی به این مجموعه تاریخی وارد ننمایید و این مساله را به دیگران نیز گوشزد کنید. به این امید که نسل‌های پس از ما نیز بتوانند با بازدید از این قلعه تاریخی اطلاعاتی درباره گذشته کشورشان به دست آوردند.

    در این نوشته به صورت مختصر با پیشینه و معماری قلعه فورگ آشنا شدیم. خواندن این مطلب قبل از بازدید به شما کمک می‌کند ارتباط بهترین با این سازه برقرار کنید. اگر نکته دیگری وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد، حتما آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و بتوانید از آن استفاده کنید.