دریاچه هامون

همه چیز درباره دریاچه هامون زابل

    هامون از جمله دریاچه‌هایی است که نام آن بار‌ها در اوستا آمده است. افسانه‌های زیادی درباره این دریاچه که البته در اوستا و بسیاری از متون تاریخی قدیمی از آن با عنوان دریا یاد شده وجود دارد. این توجه نشان دهنده اهمیت زیاد دریاچه هامون در گذشته و همچنین وسعت آن بوده است، چنان که عبور از آن بدون استفاده از کشتی امکان‌پذیر نبوده است. در دهه‌های اخیر هامون به شدت دچار تنش آبی بوده تا جایی که حتی در سال‌هایی قسمت‌های وسیعی از این دریاچه خشک شد.

    آب دریاچه هامون از رودخانه‌های هیرمند، خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان تامین می‌شود. مهم‌ترین منبع آبی این رودخانه همان هیرمند است که از افغانستان و از رشته‌کوه‌های هندوکش سرچشمه می‌گیرد. همین رود بوده که در سال‌های اخیر موجب بحث‌های دامنه‌داری درباره حقابه هامون شده است. هر چند هامون در مرز ایران و افغانستان است، اما در سال‌های اخیر بار‌ها به تامین حقابه آن بی توجهی شده و یکی از دلایل در معرض خطر قرار گرفتن این دریاچه همین موضوع بوده است. البته تامین حقابه هامون در سال‌های اخیر با شدت بیشتری دنبال شده است. واقعیت این است که بخش زیادی از حیات در شرق ایران وابسته به حیات هامون است.

    علاوه بر اینکه معیشت مردم مناطق وسیعی از سیستان و بلوچستان و کرمان وابسته به هامون است، در معرض خطر قرار گرفتن دریاچه و تالاب هامون باعث اتفاقات خطرناک زیست محیطی از جمله وقوع ریزگرد‌ها می‌شود. در سال‌های اخیر و با شدت گرفتن خشکی هامون شاهد بودیم که نه تنها در سیستان و بلوچستان که در استان‌های اطراف آن و حتی در مرکز کشور ریزگرد‌های ناشی از خشکی هامون هوا را آلوده کردند.

    همین اهمیت غیر قابل چشم‌پوشی هامون است که باعث شده این دریاچه و تالاب آن ثبت جهانی شود. سال 1394 در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست کره که در لیما پایتخت پرو برگزار شد، یونسکو تالاب هامون را ثبت جهانی کرد. تالاب هامون دوازدهمین میراث طبیعی ایران به حساب می‌‌آید که به ثبت جهانی رسیده است. ثبت جهانی هامون امیدواری برای احیا و نگهداری از آن را افزایش داده است.

    واقعیت این است که تنش‌های آبی و تاثیر هامون از آن در سال‌های اخیر اثر زیادی بر مناطق اطراف آن چه در ایران و چه در افغانستان گذاشته است. عنوان می‌شود خشک شدن دریاچه هامون که چند سال پیش با تشدید خشکسالی و قطع آب هیرمند اتفاق افتاد معیشت 400 هزار نفر را به طور مستقیم تحت تاثیر قرار داد و به مهاجرت گسترده منجر شد.

گیاهان و جانوران هامون

    هامون را معمولا به واسطه پوشش گیاهی‌اش نمی‌شناسند، چون مانند دریاچه‌ها و تالاب‌های بزرگ در داخل خود پوشش گیاهی قابل توجهی ندارد. با این همه می‌شود گفت بخش وسیعی از پوشش گیاهی در سیستان و بلوچستان و کرمان به طور مستقیم و غیر مستقیم وابسته به هامون است. علاوه بر اینکه وجود یک دریاچه بزرگ در منطقه کمابیش خشک شرق ایران طبیعت آن را متعادل کرده است.

    کشاورزی در دشت‌های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در کرمان و ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در سیستان و بلوچستان وابسته به آب هامون است. در این دشت‌ها معمولا گیاهان گرمسیری کشت می‌شود، هر چند مناطقی از آن محل کشت صیفی‎جات بود و محصولات آنها هم تاثیر زیادی در بازار محصولات کشاورزی ایران دارد. به صورت کلی 34 هزار کیلومتر از زمین‌های هامون کوهستانی، 32 هزار کیلومتر آن دشت و کوه و سه هزار کیلومتر آن باتلاق است.

    گذشته از آن که عنوان می‌شود حیات گاو سیستانی تا حد زیادی وابسته به هامون است، اما به صورت ویژه هامون را با پرندگان و آبزیانش می‌شناسند. تاکنون 239 گونه مختلف جانوری در دریاچه هامون دیده شده‌اند. هامون تنها جایی در شرق ایران است که پرندگان از نقاط دیگر به آن مهاجرت می‌کنند. پلیکان، فلامینگو، غاز، قوی گنگ، باکلان، کفچه نوک، اردک تاجدار، آنقوت، هوبره، کبک، تیهو، عقاب، شاهی، سنقر، شاهین دال، جغد و پرستوی دریایی تنها چند نمونه از این پرندگان هستند. ماهی گرگک، کپور و آمور سفید و سیاه نیز از جمله آبزیانی هستند که در دریاچه هامون یافت می‌شوند. صید این پرندگان و ماهی‌ها زمانی منبع درآمد تعداد قابل توجهی از افرادی بود که در نزدیکی هامون زندگی می‌کردند. تنش‌های آبی حیات این جانوران را به خطر انداخته و نگرانی درباره انقراض برخی از گونه‌های کمیاب وجود دارد.

دریاچه هامون دقیقا کجاست؟

    دریاچه هامون آنقدر بزرگ است و آنقدر اهمیت دارد که حتی روی نقشه‌های دیواری هم جایش مشخص بوده و نامش ذکر شده است. درست مثل خزر و ارومیه که مساحت وسیعی دارند، هامون هم روی کاغذ جای بزرگی است، اما باید عنوان شود که تحولات سال‌های اخیر باعث شده تعیین محل دقیق آن آنقدر‌ها هم ساده نباشد. به عبارت دیگر دریاچه هامون امروز با دریاچه هامون گذشته خیلی فرق دارد و به همین دلیل اگر به سیستان و بلوچستان سفر کرده و از طریق مسیریاب در جست‎و‎جوی هامون هستید ممکن است با این مشکل رو‎به‌رو شوید که خود را دقیقا در محل دریاچه ببینید، اما از خود دریاچه خبری نباشد.

    همانطور که گفته شد یکی از دلایل آن کاهش مساحت دریاچه هامون بوده و دلیل دیگر تغییر مساحت آن در فصل‌ها مختلف است. بر این اساس شاید لازم باشد این سوال را دقیقا جواب دهیم که دریاچه هامون کجاست و راه‌های دسترسی به آن چگونه است؟ مناسب‌ترین راه برای رسیدن به دریاچه هامون جاده زابل به نهبندان است. اگر در این جاده مشغول حرکت هستید در سه راهی میل نادر باید به سمت چاه خرما تغییر مسیر بدهید. حدود دو کیلومتر در جاده خاکی پیش بروید تا به دریاچه برسید.

    دسترسی به دریاچه چندان سخت نیست و مسیری که طی می‌کنید و منطقه‌ای که به آن می‌رسید جایی دنج و آرام است. سمت دیگر جاده‌ای که از طریق آن خودتان را به دریاچه هامون رسانده‌اید، جاده معروفی است که به سوی شهداد می‌رود. این همان جاده‌ای است که از دل کویر لوت می‌گذرد و در دو سمت آن کلوت‌های زیبا را می‌بینید.

    توجه داشته باشید که سفر به سیستان و بلوچستان و دیدن دریاچه هامون و دیگر جاذبه‌های این استان در فصول گرم کمی خسته‌کننده و طاقت‌فرساست. باید زمان مناسبی را برای این سفر در نظر بگیرید و توجه داشته باشید که شب ماندن در کنار دریاچه انتخاب مناسبی نیست. در کنار دریاچه امکاناتی وجود ندارد و حتی برای آتش روشن کردن هم نیازمند این هستید که با خود هیزم یا زغال حمل کنید.

    جذابیت هامون در پرواز پرندگان مهاجری نهفته است که در فصل‌های معتدل سال در این منطقه هستند. علاوه بر این سکوت و آرامش اطراف دریاچه مثال زدنی است. اگر علاقه‌مند  به آثار تاریخی هم هستید باید عنوان شود که در مسیر رسیدن به دریاچه هامون بقایایی از این آثار را می‌بینید که هر چند به دلیل بی توجهی تخریب شده و یا در معرض نابودی هستند، اما اهمیت این مکان را نشان می‌دهند. تکه‌ای از دیوار به جا مانده از ساختمان گمرک بلژیکی‌ها در جنوب غربی دریاچه هامون صابری، بقایای یک بازارچه و کارونسرا و همچنین ساختمانی خشت و گلی در کنار دریاچه همه نشان می‌دهند که هامون در روزگاری نه چندان دور بسیار پر رونق و مهم بوده، اما به مرور و با تداوم خشکسالی دچار مشکل شده است. معاهدات بین‌المللی و منطقه‌ای که در سال‌های اخیر منعقد شده‌اند این امیدواری را به وجود آورده‌اند که بار دیگر هامون به شکوه و جایگاه گذشته خود بازگردد.