اردیبهشت ماه را در کاشان باید فصل گل و گلاب دانست. در این زمان این منطقه پر از رنگ صورتی گلهای محمدی میشود و چهرهای دیگر به خود میگیرد. در طول هر سال، زمانی که ماه اردیبهشت آغاز میشود، گردشگران زیادی برای اینکه بتوانند مراسم گلابگیری را از نزدیک ببینند راهی شهر زیبای کاشان میشوند. این مراسم سنتی و زیبا تا پایان خرداد ماه ادامه دارد. در کاشان مراسم گلابگیری را با نام لتان نیز میشناسند. در برخی از شهرهای اطراف به این مراسم عید گلابی هم میگویند. در این مطلب قصد داریم سیر تا پیاز را درباره مراسم گلابگیری در کاشان بررسی کنیم. ابتدا به معرفی این مراسم خواهیم پرداخت و سپس درباره دیگر موارد مهم مربوط به آن حرف خواهیم زد. اگر شما هم علاقمند به کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه هستید؛ با ما تا انتهای این مطلب از وب سایت دکوول همراه باشید.
لازمه اصلی تولید گلاب، گل محمدی است که آن را در مراسم خاصی میچینند و داخل دیگهای مخصوص گلابگیری قرار میدهند. براساس آنچه که از تاریخ کاشان میدانیم، از سالیان دور مراسم چیدن گل سرخ و گلابگیری در این شهر رواج داشته است. در حال حاضر در کاشان و شهرها و روستاهای اطرافش حدود 2000 هکتار زمینهای زیر کشت گل محمدی وجود دارد. در قدیم این مراسم را به این صورت انجام میدادند که گلها را میچیدند و روی چهارپایان میگذاشتند. سپس گلها را به محلی میبردند که دیگهای گلابگیری در آنجا قرار داشت و با ساز و دهل مراسم را برگزار میکردند. درحال حاضر هم در برخی از مناطق کاشان این مراسم به سبک و سیاق قدیمی انجام میشود.
از اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد ماه باغداران همراه با اهالی آن منطقه، گلها را میچینند و به کارگاههای گلابگیری میرسانند و در نهایت گلابهای با کیفیت و معطر را تحویل میگیرند. آیین گلابگیری کاشان یک میراث فرهنگی است که در سال 1389 در فهرست آثار ملی و معنوی ایران ثبتش کردهاند. در حال حاضر پیشنهاد ثبت این میراث معنوی در فهرست میراث ناملموس یونسکو نیز از طرف ایران به سازمان جهانی یونسکو ارائه شده است که با توجه به شستشوی خانه کعبه در شهر مکه ثبت این فرآیند در فهرست آثار ناملموس یونسکو بهعنوان اثر معنوی مشترک بین کشورهای ایران و عربستان بررسی میشود.
بهار را باید فصل گلابگیری دانست. گلهای محمدی از اردیبهشت ماه شروع به باز شدن میکنند و تا اواخر بهار هم وجود دارند. البته ممکن است با توجه به هر منطقه کمی این بازه زمانی متفاوت باشد. در این هنگام شهر کاشان و شهرها و روستاهای اطرافش را بوی گل محمدی فرا میگیرد و مراسم گلابگیری در این نقاط برگزار میشود. در این فصل بیشتر مردم این مناطق مشغول به کار در مزارع، حمل گلها و یا گلابگیری هستند. بنابراین میتوان گفت این مراسم تاثیر زیادی هم روی اقتصاد کاشان دارد. بسیاری از افراد هم ترجیح میدهند به جای مراجعه به کارگاههای گلابگیری در حیاط خانههای خودشان گلاب بگیرند.
در قسمتهایی از کاشان که هوا گرمتر است این مراسم تا اواخر اردیبهشت ماه و در برخی نقاط دیگر که هوا کوهستانی و سردتر است تا پایان خرداد ماه ادامه خواهد داشت. چراکه در شهرها و روستاهای مختلف با توجه به اختلاف دما، زمان شکوفایی گلهای محمدی از نیمه اردیبهشت ماه تا اواخر فصل بهار تغییر خواهد کرد. به عبارت سادهتر مراسم گلابگیری تا پایان زمان برداشت گل ادامه خواهد داشت. از آنجایی که شهر کاشان آب و هوای گرمتری نسبت به شهرهای قمصر و نیاسر دارد، گلهای محمدی در کاشان زودتر از نیاسر و قمصر باز میشوند و درواقع از اوایل اردیبهشت این گلها در کاشان آماده برداشت هستند. درحالی که در قمصر و نیاسر، گلها کمی دیرتر و تقریبا میانههای اردیبهشت ماه، آماده چیدن میشوند.
اگر برایتان سوال است که برای اینکه بتوانید مراسم گلابگیری را از نزدیک ببینید دقیقا باید کجا بروید، باید بدانید که در کاشان و شهرها و روستاهای اطراف آن این رسم انجام میشود و در هر گوشهای از این منطقه شیوه انجام این کار متفاوت است. مثلا در بعضی موارد شیب لوله را تغییر میدهند، برخی دیگر در لولههای انتقال گلاب تغییراتی به وجود میآورند و عدهای هم پارچ را در یک محیط استخر مانند میگذارند تا آب سرد همه جای آن را فرا بگیرد. این کار باعث میشود اسانس گل بیشتری از گلاب متصاعد شود.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید مراسم گلابگیری در ۱۴ استان ایران برگزار میشود اما، کاشان شهرت بیشتری در این زمینه پیدا کرده است. این شهر در سال حدود 15000 تن گلاب تولید میکند و این مقدار آن را به بزرگترین تولیدکننده این محصول معطر در جهان تبدیل کرده است. میمند در استان فارس با تولید حدود 12000 تن گلاب، جایگاه دوم را از آن خود کرده است. نکته جالبتر اینکه در شهر اسپارتای ترکیه هم گلاب تولید میشود. این شهر با تولید حدود ۸۵۰۰ تن گلاب در سال، رتبه سوم را در جهان به دست آورده است. کاشان، قمصر، نیاسر و مشهد اردهال را باید مهمترین شهرهای گلابگیری به حساب آورد.
پرطرفدارترین و مشهورترین نوع گلاب را شهر قمصر تولید میکند. این شهر در 33 کیلومتری جنوب کاشان واقع شده است. پس از آن شهر نیاسر با باغهای کهنش، در این زمینه شهرت پیدا کرده است. در این شهر علاوه بر دیدن مراسم گلابگیری جاذبه های گردشگری دیگری مانند آبشار نیاسر، بنای چهارطاقی روی تپههای غرب نیاسر و آتشکده نیاسر را نیز میتوانید در لیست بازدیدهای خود قرار دهید. اما بیشترین سهم گل منطقه متعلق به روستای برزک است. از این روستا تا کاشان باید حدود یک ساعت راه طی نمایید. این روستا آب و هوای خنکی دارد و به همین دلیل هم شکوفا شدن گلهای محمدی و آغاز مراسم گلابگیری در ان دیرتر از سایر نقاط انجام میشود.
قدمت کشت گل سرخ در ایران به حدد 7000 سال پیش باز میگردد. گل سرخ یا گل محمدی از گذشتههای دور یکی از مهمترین محصولات کشاورزی ایران بوده است و از گیاهان بومی کشور نیز به شمار میرود؛ در ایران حدود ۱۳ نوع گل محمدی وجود دارد. طبق مدارک موجود، برای نخستین بار بذر این گل را در دوره حکومت صفویان از ایران به ترکیه و سپس سوریه و بلغارستان فرستادند. سرخ گل ایران یا گل محمدی را باید گلی از خانواده Rosaceus و گونههای متنوع رز و گلهای سرخ دانست. منابع مختلف نشان میدهد، در كشورهای غربی و انگلیسی زبان Domask Rose گفته میشود. این گل از نظر ویژگیهای فیزیكی و شكل ظاهری گلی نیمه پرپر با رنگ صورتی و بسیار خوشبو است. گل محمدی با ویژگیهای مخصوص به خودش در سال 1374 به عنوان گل ملی كشور برگزیده شد.
معمولا گلهایی که در مناطق کوهستانی کاشان رشد میکنند، کیفیت بهتر و مرغوبتری نسبت به گلهای سایر نقاط دارند. برای مثال روستاهای ون، سار، وادقان، خاوه، قالهر، مرق، ویدوج، کامو، جوشقان قالی و آذران گلهای کیفیتی دارند زیرا دارای آب و هوای خنکی هستند. محیط سرسبزتر این روستاها باعث میشود که گردشگران بیشتر به سوی این مناطق جذب شوند. اما اگر باکیفیتترین گلهای محمدی را بخواهید باید به سراغ روستاهای وادقان و ون بروید. این روستاها در فاصله ۵۰ کیلومتری شمالغربی کاشان واقع شدهاند و جدا از گلاب، انواع عرقیجات سنتی از گیاهان کوهپایهای هم در این روستاها تولید میشود. برای مثال کتیرا یکی از این گیاهان است.
بهترین زمان برای چیدن گل محمدی قبل از بالا آمدن آفتاب است زیرا، عطر این گل صبح زود به اوج خود میرسد و بوی مست کنندهای دارد. نور آفتاب علاوه بر این اینکه این گل را پژمرده میکند، بر روی کیفیت گلاب نیز تاثیر منفی میگذارد. گل محمدی در ایران فقط یک بار در سال و آن هم در اواسط بهار برداشت میشود و کیفیت، عطر، بو، خواص، مرغوبیت و قیمت انواع گل محمدی که در نقاط مختلف ایران کشت میشوند کموبیش با هم متفاوت است.
هنگامی که آب و گل را ترکیب میکنند، درب دیگ را میگذارند و برای اینکه کیفیت گلابگیری بیشتر شود، تمام منافذ و روزنهها را مسدود میکنند. این کار باعث میشود که بخارهای گلداب به هدر نرود. یک رسم قدیمی وجود دارد که براساس آن روی درب دیگ، یک وزنه سنگین قرار میدهند تا بتوانند گلاب خالصتری به دست آورند. روی درب دیگ هم یک سوراخ تعبیه شده است که که لولههای استیل باید از آنها گذر کند. یک سر لوله هم به پارچ مسی ختم میشود. زمانی که ترکیب آب و گل به نقطه جوش مناسب رسید، لولههای مذکور بخار آنها را به یک پارچ مسی بزرگ باز میگردانند. این پارچ مسی در آب سرد قرار گرفته است. این بخارها باعث به دست آمدن گلاب میشود. این فرآیند بین 5 تا 7 ساعت طول میکشد و در هر پارچ حدود ۳۰ الی ۴۰ لیتر گلاب به دست میآید.
زمانی که گلاب به دست آمد، باید داخل شیشه ریخته شود و اطرافش را روغن گل محمدی بزنند. برای اینکه بتوان گلاب را برای مدت طولانی نگه داشت، بهتر است از ظروف شیشهای استفاده کنید چرا که استفاده از ظروف پلاستیکی و فلزی، به مرور زمان کیفیت گلاب را پایین خواهد آورد. بهتر است در طول زمان گلابگیری شعله اجاق را به صورت ملایم و یک نواخت تنظیم کنید. زیرا هرچه بیشتر زمان تقطیر طول بکشد و شعله کم و زیاد نشود، گلاب با کیفیتتری به دست خواهد آمد. حجم آبی كه داخل دیگ ریخته میشود نیز نباید زیاد یا كم باشد، این میزان به نسبت حجم گل متغیر است. در روش سنتی گلابگیری برای هر یک کیلو گلبرگ، یک لیتر آب در دیگ مسی ریخته میشود.
امروز دیگر نه در کاشان و نه در دیگر شهرهای تولیدکننده گلاب کمتر از روش سنتی گلابگیری استفاده میشود چراکه شیوههای صنعتی جای این امر را گرفته است. اما هنوز هم در شماری از شهرها مانند قمصر، اینکار به صورت سنتی انجام میشود. لازم به ذکر است که در شیوه صنعتی، فقط وسایل گلابگیری را مکانیزه میکنند. در گلابگیری به شیوه سنتی مهمترین وسایلی که استفاده میکنند یک دیگ مسی، یک تغار از جنس مفرغ، پارچ مسی دستهدار، نیهای مسی توخالی خمیده، دستگاه حرارتی و حوض است. تمام وسایل باید استریل باشند در غیر این صورت، قارچ و کپک میتواند در آن رشد کرده و به این ترتیب موجب کدورت گلاب و تجزیه مواد موثر آن شود که در این صورت نه تنها اثر درمانی نخواهد داشت، بلکه عوارض جانبی نیز دارد.
در روش گلابگیری قمصر، لولهای که به پارچ متصل میشود، باید شیب 45 درجه داشته باشد و پارچ هم کاملا بسته است. اما در سایر شهرها این لوله معمولا بدون شیب قرار میگیرد و پارچ هم کاملا باز است. در قمصر پارچ را در استخری با آب سرد قرار میدهند تا از متصاعد شدن اسانس آن جلوگیری کنند. شیب 45 درجهای که در این روش تعبیه میشود، باعث شده مواد غیرضروری وارد گلاب نشود و جرح حجمی مواد را تنظیم میکند.
گل محمدی را باید یکی از گلهای بومی ایران دانست که درباره کاشت بذر آن در سفرنامههای به جامانده و نقشهایی که روی سفالینههای تپه سیلک، اطلاعاتی پیدا شده است. این نشان میدهد که حداقل حدود 7000 سال پیش این گل در ایران وجود داشته است. آنطور که به نظر میرسد این گل بومی تا همین 350 سال پیش، به جز ایران در هیچ جای دیگر وجود نداشت. سابقه گلابگیری در ایران هم به 1000 سال پیش باز میگردد. برای اولین بار ایرانیان بودند که فهمیدند گل محمدی خاصیت خوراکی و درمانی دارد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید در قرون هشتم و نهم میلادی گلاب یکی از محصولات پرطرفدار بود که از ایران از طریق جاده ابریشم به دیگر کشورهای جهان صادر میشد. ابن خلدون در کتاب العبره، ولایت فارس را به عنوان مرکز تولید گلاب عنوان کرد.
حتی ایرانیان بودند که برای اولین بار دستگاه تقطیر را اختراع کردند. در یونان هم با گلبرگهای گل سرخ عطر و عصاره درست میشد اما آنها از گلابگیری و روش آن اطلاعی نداشتند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید ابوعلی سینا، دانشمند ایرانی، سالهای زیادی از عمر خود را صرف تحقیق و پژوهش درباره تولید اسانس از تقطیر نمود. او اولین کسی بود که از گلهای محمدی گلاب به دست آورد و نام آن را جوهره گل سرخ گذاشت. در زمان صفویه، یعنی همان هنگامی که عثمانیها همسایه ایران بودند، گل محمدی و دستگاههای گلابگیری را از ایران به ترکیه، سوریه و بلغارستان فرستادند و اینگونه شد که گل محمدی و صنعت گلابگیری به دیگر نقاط جهان هم انتقال پیدا کرد.
گلاب تولیدی ایران یکی از مهمترین کالاهای صادراتی این کشور از گذشته تاکنون بوده است. در قدیم از طریق جاده ابریشم این محصول را از ایران به کشورهای چین و هند میفرستادند و امروزه هم بخش قابلتوجهی از گلابی که در ایران تولید میشود را صادر میکنند. سالانه نزدیک به 15000 تن گلاب سنگین، در بخشهای قمصر، نیاسر، برزک و جوشقان شهرستان کاشان تولید میشود.
کیفیت گلاب مانند هر چیز دیگری درجهبندی دارد که معمولا تولیدکنندگان این کیفیت را براساس وزن گلی که داخل دیگ ریخته میشود، ارزیابی میکنند و در نهایت روی آن قیمت میگذارند. در بازار گلاب فروشان اصطلاحاتی مانند گلاب سه مَن، گلاب چهار مَن، گلاب ۴۰ کیلویی و... رایج است اما این اصطلاحات چه معنایی میدهند؟ هر مَن را باید برابر با ۶ کیلو دانست، یعنی برای گلاب سه مَن باید حدود ۱۸ کیلو گل محمدی، در گلاب چهار من باید حدود ۲۴ کیلو گل محمدی استفاده شود. گلاب ۳۰ کیلویی هم یعنی گلابی که از تقطیر ۳۰ کیلو گل محمدی به دست آمده باشد. از میان مواد اصلی که اسانس گل محمدی را تشکیل میدهند باید به سیترنلول، گرانتول، استاروپنین و فنیل اتانول اشاره کرد.
این فرایند باعث به وجود آمدن گلاب ناب و خالصی میشود که غلظت بسیار بالایی دارد و عطر آن بینظیر است. این نوع گلاب طعم گس و تلخی دارد و قیمت آن را باید بالایی دانست. گلابگیران اصطلاحا به این نوع، گلاب ۶ یا ۶٫۵ مَن میگویند.
گلاب اصل مزه گس و تلخی دارد و شفاف، بدون رنگ و بدون رسوب است؛ هر قدر گلاب تلختر باشد اصلتر است. توجه داشته باشید که تلخی گلاب باید در یک فرایند طبیعی به دست آمده باشد. این تلخی باید به گونهای باشد که زمانی که گلاب را قورت میدهید؛ پس از دوبار قورت دادن آب دهان تلخی آن در دهانتان باقی نماند. اگر تلخی در دهان باقی ماند یعنی گلاب ناخالصی دارد. اما در صورتی که تلخی كام شما برطرف شد، میتوانید نتیجه بگیرید که گلاب اسانس نداشته و طبیعی و اصیل است.
در مطلب همه چیز درباره مراسم گلابگیری، هر آنچه را که لازم بود درباره این مراسم سنتی که از سالها و حتی قرنها پیش در کشورمان رواج داشته است، بیان کردیم. پس از خواندن این مطلب باید با مراسم گلابگیری آشنا شده باشید و بتوانید گلاب اصل و غیر اصل را از هم تشخیص دهید. اگر نکته دیگری درباره این موضوع وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد و یا اگر تجربه دیدن این مراسم را از نزدیک دارید؛ آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید؛ تا دیگران هم بتوانند از تجربیات شما استفاده کنند. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و از خواندن آن لذت ببرید.