جنگل حرا قشم؛ طبیعتی میان دریا

درباره جنگل حرا قشم

    جزیره قشم جزو مناطق توریستی و گردشگری کشورمان می‌باشد، که با داشتن طبیعتی بی‌نظیر و فوق‌العاده، از محبوب‌ترین و پرطرفدارترین مقاصد گردشگری، در میان مسافران ایرانی و خارجی به حساب می‌آید. در این جزیره، جنگلی با طبیعتی خیره کننده وجود دارد، که به عنوان معروف‌ترین و بهترین جاذبه‌های گردشگری در این منطقه شناخته می‌شود. جنگل حرا قشم که با نام جنگل‌های مانگرو هم شناخته می‌شود.

    جزیره قشم، چابهار، بندر پل، بندر خمیر، تیاب، جزیره هرمز و جاسک مناطق خاصی از آب‌های جنوب ایران هستند، که هرکدام بخشی از جنگل‌های حرا را در خود جای داده‌اند. اما در بین تمام این مناطق، جزیره قشم با دربرگرفتن بیش از 2400 هکتار از این جنگل‌ها، سهم قابل توجهی نسبت به سایر مناطق دارد. به همین دلیل جنگل‌های مانگرو، به عنوان جاذبه‌های طبیعت گردی جزیره قشم شناخته شوند.

    زمانی که درمیان آب‌های این جنگل حرکت می‌کنید، شاهد درختان سبزی خواهید بود که انگار درمیان انبوهی از چوب رشد کرده‌اند. نکته قابل توجه این است که این چوب‌ها، در واقع ریشه درختان هستند که انتهای آنها رو به آسمان است. پوست این درختان با تبدیل کردن آب شور دریا به آب شیرین به رشد و دوام خود کمک می‌کنند. این جنگل مکانی ایده‌آل برای زیستگاه بسیاری از گونه‌های پرندگان و گیاهان می‌باشد. علاوه براین، با خاصیت درمانی که دارد، شناخته شده است.

وسعت جنگل‌های حرا

    در سال ۱۳۵۱ جنگل حرا در جزیره قشم با مساحتی به اندازه 82360 هکتار به عنوان یکی از مناطق حفاظت شده حرا به ثبت رسید.سپس در سال 1354، با افزایش وسعت به 85686 هکتار، عنوان پارک ملی را از آن خود کرد. تااینکه این جنگل دریایی توانست در سال 1356، به شبکه جهانی انسان و زیست کره یونسکو ملحق شود. این منطقه هم اکنون توسط اداره کل محیط زیست استان هرمزگان محافظت می‌شود.

    جنگل‌های حرا دقیقا مشابه همین جنگل در قشم، در مناطق ساحلی تایلند، مناطق مردابی مصر، سواحل عربستان، شبه جزیره هند، سواحل بوشهر و بلوچستان نیز وجود دارد.

نحوه شکل‌گیری جنگل حرا قشم

    به دلیل رشد کردن گیاهان این منطقه در آب شور، افسانه‌های قدیمی می‌گویند که گیاه حرا از اشک چشم کسانی که در دریا گریه کرده‌اند، روییده ‌است. عده‌ای دیگر از مردم نیز معتقدند که، تاجران و دریانوردان هندی که به جزیره قشم آمده‌اند، بذر این درختان را در منطقه پراکنده اند. گیاه حرا، با آب‌های شور سازگاری دارد و می‌تواند، آب شور را تصفیه کرده و از آن برای رشد خود، استفاده کند. یعنی پوست درختان، آب شور را به آب شیرین تبدیل کرده و از آن تغذیه می‌کنند.

    جالب است بدانید که این گیاهان، دارای گلبرگ‌های چند میلیمتری و گل‌هایی با اندازه‌های کوچک هستند. درختان حرا دارای میوه‌های  کوچک نارنجی رنگی هستند، که خوردنی نبوده و فقط نقش زیبایی دارند. بذر این درختان در میوه‌ها نهفته شده است. میوه‌های رسیده، به زمین افتاده و در بین گل و لای پس از مدتی، تبدیل به نهالی کوچک شده و رشد می‌کند و تبدیل به درخت می‌شود. از آنجایی که شرایط اقلیمی در جزیره قشم برای این نوع درختان مناسب است، جنگل بسیار انبوهی به وجود آمده است.

    این جنگل زیبا، شامل درختان سرسبزی است که گویا در بین انبوهی از چوب رشد کرده‌اند. در واقع این چوب‌ها ریشه درختانی است که وارونه شده اند. یکی از دلایل رشد خوب درختان جنگل حرا قشم، داشتن آب و هوا استوایی است. به همین دلیل ارتفاع درختان جنگل حرا، حدودا 3 تا 6 متر است. همچنین درختان حرا عمر زیادی می‌کنند و در همه فصل‌ها، دارای شاخ و برگ سبز هستند. همین امر سبب شده تا نام دیگر آن جنگل همیشه بهار باشد. در زمان جذر و مد، اگر با دقت نگاه کنید متوجه تغییر رنگ درختان جنگل‌های حرا می‌شوید. زمانی که این درختان از آب بیرون می‌آیند، با دریافت اکسیژن مجدد این اختلاف رنگ قابل مشاهده است.

درختان و گیاهان موجود در جنگل حرا قشم

    جنگل حرا ساختار گیاه شناسی و زیست شناسی خاصی دارد و این یکی از ویژگی‌های مهم این جنگل است. بیشتر پوشش گیاهی این جنگل‌ها را درختان «حرا» و «چندل» تشکیل می‌دهند. این درختان زیبا زمان جذر دریا، از آب بیرون می‌آیند و با مد دریا، تا نیمه در آب فرو می‌روند. درختان و درختچه‌های این جنگل که در مرداب‌های مناطق گرم رشد می‌کنند، می‌توانند در شرایط زیستی به ارتفاع‌های مختلفی از 5 الی 10 متر نیز برسند. این منطقه که به عنوان یکی از جنگل‌های مانگرویی طبیعی و منحصر به فرد به شمار می‌رود، شامل تنوع زیادی از درختان و گیاهان است که برخی از آنها عبارتند از:

 درخت حرا (Aviccenia marina)

    درخت حرا(درخت مانگرویی) گونه‌ای از گیاهان شورپسند است، که در جنگل حرا قشم بسیار فراوان یافت می‌شود. این درخت دارای خصوصیات منحصربه‌فردی دارد که به آن این امکان را می‌دهد تا در محیط‌هایی که آب شور و مردابی دارند و بسیاری از درختان نمی‌توانند زیست کنند، رشد کند. همچنین به عنوان نمادی از این جنگل شناخته می‌شود.

درختان مانگرو (mangrove trees)

    نوع دیگری از درختان مانگرو در این جنگل وجود دارند که در برابر شوری آب مقاومت بالایی دارند. این نوع درختان بیشتر در مناطق ساحلی و مردابی رشد می‌کنند و شامل درختان مانگرو قرمز (rhizophora mucronata) و درختان مانگرو سیاه(acanthus ilicifolius) هستند. 

گیاهان همزیست (epiphyte)

    در جنگل حرا، گیاهان همزیست نیز مشاهده می‌شوند. این گیاهان بر روی ساقه‌ها و شاخه‌های درختان قرار می‌گیرند و از رطوبت و مواد مغذی درختان استفاده می‌کنند. این گیاهان هم زیست شامل برخی از برگ‌ها، انواع خزه‌ها و سوسنی‌ها هستند.

    علاوه بر درختان مانگرو و گیاهان همزیست، گونه‌های دیگری از گیاهان هم در این جنگل یافت می‌شوند. جوانه‌های شیری(avicennia officinalis)، پوشالی (bruguiera gymnorhiza)، موزه گیاه (cynometra ramiflora) و روغنی(tetraena fontanesii) بعضی از گونه‌های موجود در جنگل حرا هستند.

    این تنوع گونه‌های گیاهان و درختان در جنگل حرا قشم، به آن یک اکوسیستم بسیار حیاتی و زیبا می‌بخشد. به خاطر این تنوع گونه‌های گیاهی، زیستگاه بسیاری از حیوانات و پرندگان محلی شده است.

فلسفه نام درخت حرا

    درختان حرا در میان  بلوچی‌ها به نام «نمر» معروف است. اما بومیان بندرعباس به احترام دانشمند ایرانی (بوعلی سینا) به آنها حرا می‌گویند. برخی دیگر از اهالی جنوب کشورمان، این درختان را «تول» می‌نامند و در اغلب کتاب‌های علمی به عنوان «مانرو» شناخته می‌شوند. علم گیاه شناسی آنها را در «تیره شاهپسند» معرفی می‌کند.

    اما در زبان انگلیسی به عنوان avicennia marin نامگذاری شده‌اند. حرا یا مانگرو در میان ایرانیان متداول‌تر است. این جنگل به عنوان میراث طبیعی کشور ایران شناخته می‌شود و همچنین به دلیل ساختار گیاه شناسی خاصی که دارد، به عنوان عجایب هفتگانه شناخته شود.

کاربرد درخت حرا

    تنه درختان حرا بسیار محکم است. به همین دلیل اولین دهل قشم با چوب حرا ساخته شده است. به خاطر ریشه بسیار محکمی که دارند، مانع از ایجاد طوفان‌های دریایی و امواج می‌شوند و مانند یک سد طبیعی عمل می‌کنند. داخل آب و گل جنگل حرا نمک و آهک وجود دارد. در گذشته مردم از گل‌های درختان حرا برای لاغری استفاده می‌کردند.

    به این ترتیب که گل را به بدن خود می‌مالیدند و خود را داخل آب جنگل می‌شستند. بومی‌های این منطقه، به هنگام مد که درختان زیر آب می‌روند، برای ماهیگیری به حرا رفته و عده‌ای دیگر به حرس درختان می‌پردازند. زیرا باعث پربارتر شدن درخت‌ها می‌شود.

خواص گیاه حرا

    برگ‌های درختان حرا دوکی شکل بوده و رنگ آن‌ها سبز روشن است. اما رنگ آن‌ها در قسمت پایینی، سفید و خاکستری است. گل‌های این درخت نیز بسیار ریز و طلایی رنگ بوده و عطر دل‌انگیزی دارند. میوه درختان حرا به «خرک» یا «کنگ» معروف است و بادامی شکل هستند. این درختان دارای خواص و فواید زیادی می‌باشند.

    گیاه حرا برای درمان جذام بسیار موثر است. اما بسیاری از بومیان و محلیان جزیره قشم از این گیاه به عنوان علوفه خشک، برای تغذیه حیوانات استفاده می‌کنند. شیره‌های موجود در درون گیاه حرا، برای درمان بیماری‌های خشکی پوست و همچنین بیماری‌های پوستی که در استان هرمزگان بیشتر به چشم می‌خورد استفاده می‌شود. این گیاه در تولید ذغال، تولید چوب، تهیه خمیر کاغذ نیز موثر است.

گونه‌های جانوری مختلف در جنگل حرا قشم

    جنگل حرا شرایط اکولوژی مناسبی دارد و از همین رو، زیستگاه پرندگان مهاجر مناطق گرمسیری مانند حواصیل بزرگ، حواصیل هندی، اگرت بزرگ، اگرت ساحلی، گیلانشاه، کاکائی، کفچه نوک تیز، سلیم خاکستری و... است. همچنین انواع مختلفی از پرندگان، آبزیان و دوزیستان مانند مرغ ماهی‌خوار، مرغ پلیکان، لک‌لک، خرچنگ‌ها، مرغابی، نوعی صدف به نام کلینگ، انواع مارهای دریایی و ماهی‌ها و همینطور لاک پشت‌ها، در این منطقه ساکن هستند.

    نکته جالب توجه این است که 80 درصد از آبزیان دریای نیلگون خلیج فارس، در این منطقه تخم‌ریزی می‌کنند. در فصول بهار و پاییز نیز بومیان این منطقه، به صید گونه‌های مختلفی از ماهی‌ها مشغول شده و آنها را می‌فروشند.

جنگل حرا کجاست؟

    جنگل حرا در تنگه خوران، حد فاصل استان هرمزگان و شمال جزیره قشم قرار دارد. تنگه خوران، تنگه‌ای بسیار باریک و کوچک است و جزیره قشم را از خاک ایران، جدا کرده است. تنگه کلارنس، نام دیگر آن است و همچنین همسایه کوچک‌تر تنگه هرمز است. این منطقه بین بندر خمیر، بندر لافت و اسکله گوران قرار گرفته است. جنگل حرا، یکی از مهم‌ترین ذخایر زیست‌کره جهان است.

هزینه و زمان پیشنهادی بازدید از جنگل حرا

    به دلیل اینکه جنگل حرا در میان آب قرار گرفته است، برای بازدید از آن باید قایق سواری کنید. قایق‌های موتوری اسکله سهیلی با دریافت هزینه 6 نفر را به گردش در این منطقه می‌برند. حدود یک الی دو ساعت زمان برای بازدید از این جنگل نیاز است.

نکات مهم بازدید از جنگل حرا

    جنگل حرا قشم جزو ذخیره‌گاه‌های زیست کره است. بنابراین؛ باید به یک سری نکات مهم توجه زیادی داشته باشید. در هنگام بازدید از آن به توصیه‌های راهنما با دقت گوش کنید. این جنگل محل زندگی حیوانات زیادی است، پس آرامش و سکوت آن را به هم نزنید. به آشیانه پرندگان و موش‌ها هرگز دست نزنید و تخم پرندگان را برندارید.

    به هیچ عنوان شکار نکنید. در هنگام بازگشت از جنگل، لطفا اطمینان حاصل کنید که همه زباله‌های خود را جمع‌آوری کرده‌اید. این جنگل‌ها تنها بخش‌های باقیمانده از جنگل‌های حرا در جنوب غربی آسیا می‌باشند. پس در هنگام بازدید از این درختان، از آسیب زدن به آنها خودداری کنید.

    با توجه به اینکه برای بازدید از جنگل حرا قشم باید از قایق استفاده کنید، به شما پیشنهاد می‌کنم در هنگام روز این کار را انجام دهید. زیرا نزدیک به غروب بر اثر جزرومد تعداد این قایق‌ها کم می‌شود. کلاه و عینک آفتابی و کرم ضد آفتاب حتما همراه خود داشته باشید. زیرا آب و هوا جزیره قشم در این جنگل‌ها گرم‌تر است و نور خورشید در این مناطق سوزاننده‌تر است.

چگونه به جنگل حرا بریم؟

    برای رفتن به جنگل حرا قشم باید از بخش‌های مختلف شمال غربی جزیره قشم کمک بگیرید. البته بهترین مسیر برای بازدید از این منطقه، اسکله سهیلی استو در این اسکله با تهیه قایق‌های موتوری می‌توانید درختان سرسبز وارونه جنگل حرا را تماشا کنید.

بهترین زمان سفر

• سفر به جزیره قشم در فصل تابستان برای کسانی که به آب و هوای گرم و مرطوب عادت ندارند مناسب نیست. لازم به ذکر است که جزیره قشم از رطوبت کمتری در مقایسه با سایر جزایر جنوبی برخوردار است. با این حال هزینه مسافرت به جزیره قشم در فصل تابستان به شدت کاهش می‌یابد. به هر حال آب و هوا یک منطقه از ارکان مهم آن است.
• زمستان و به خصوص دی ماه و بهمن ماه بهترین زمان ممکن برای سفر به این جزیره هستند. اما در کل اواخر پائیز، زمستان و اوایل فصل بهار زمان مناسبی برای سفر به جزیره قشم و بازدید از جنگل‌های حرا است. مسئله مهم در بازدید از جنگل حرا جزرومد است. هر 6 ساعت یکبار، جزر و مد اتفاق می‌افتد. پس اگر در این زمان قایقی در آب حرکت کند، ممکن است گیر بیفتد.

    البته بومیان جزیره و قایقران‌ها از زمان جزرومد آب اطلاع دارند. پس زمان بازدید از جنگل حرا، به زمان جزرومد آب بستگی دارد و معمولا ساعت بازدید از این جنگل از ساعت 8 صبح تا 7 شب است. بهترین ساعت برای بازدید از این جنگل نیز صبح زود یا عصر است. در این زمان‌ها هوا معمولا خنک‌تر است و نور طبیعی در جنگل حرا زیبایی خاصی به مناظر می‌بخشد. در این زمان‌ها معمولا کمترین تعداد بازدید کنندگان در جنگل حرا حضور دارند. بنابراین؛ می‌توانید با آرامش بیشتر از زیبایی‌های طبیعت لذت ببرید.

مکان‌های دیدنی اطراف جنگل حرا

    همانطور که گفتم، جزیره قشم عجایب دیدنی زیادی دارد. شما می‌توانید با اقامت در این جزیره سفری آسوده را تجربه کرده و به دیگر مکان‌های دیدنی این جزیره هم بروید. در اطراف جنگل‌های حرا مکان‌هایی وجود دارد که تماشای آنها خالی از لطف نیست.

غار خربس

    این غار یکی از قدیمی‌ترین غارهای ایران و جزیره قشم است، که در نزدیکی روستای خربس و قسمت جنوبی جزیره قشم قرار دارد. همچنین دارای امکانات مختلفی است که بازدید از آن را آسوده کرده است. می‌توانید در مقاله غار خربس قشم نسبت به این غار اطلاعات بیشتری کسب کنید.

ژئوپارک قشم

    اولین ژئوپارک خاورمیانه که دارای مکان‌های مختلفی تحت عنوان ژئوسایت است، در این جزیره قرار دارد. این ژئوسایت‌ها شامل غار نمکدان، بدبوم، تنگه چاهکوه، دره مجسمه‌ها، بام قشم، دره ستارگان و جنگل‌های حرا می‌باشد. همچنین این ژئوپارک دارای موزه نیز هست. برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به مقاله ژئوپارک قشم مراجعه کنید.

اقامتگاه‌های نزدیک جنگل حرا قشم

    در اطراف جنگل حرا اقامتگاه‌هایی قرار دارد که می‌توانید در آنها ساکن شوید. فروشگاه‌های صنایع دستی، آموزش موسیقی سنتی قشم، عکاسی با لباس‌های سنتی، همچنین مکان‌های ویژه برای مراسم مانند عروسی و جشن تولد از امکانات این اقامتگاه‌ها هستند.

کلام آخر

    به دلیل محدودیت‌های محیطی و حفاظتی دسترسی عموم مردم به این جنگل کنترل شده است و معمولا با هماهنگی و راهنمایی‌های مشخصی برای بازدیدکنندگان در نظر گرفته می‌شود، تا به زیستگاه جانوران و گیاهان در این جنگل صدمه‌ای وارد نشود. لطفا در زمان سفر به این عجایب شگفت‌انگیز، مراقب محیط زیست باشید. امیدوارم از این سفر لذت ببرید.