سمندر لرستانی را باید یکی از زیباترین گونههای سمندر در جهان دانست. این حیوان در منطقه زاگرس و فقط در ایران در لرستان و قسمتی از استان خوزستان نیز زیست میکند. سمندر لرستانی هم از نظر خزانه ژنتیکی و هم در گروه دوزیستان ارزشمند است. متاسفانه این حیوان را در معرض خطر انقراض می‌دانند و به همین دلیل باید مراقبت و محافظت دو چندانی از آن صورت گیرد. سمندر لرستانی را فسیل زنده می‌نامند. از آنجایی که این حیوان در طول سالیان حیات، خود را با محیط پیرامونش وقف داده است، توانسته تکامل پیدا کند. این حیوان در یک محیط از بقایای جنگل‌های بلوط، در یک شرایط آب و هوایی خنك، زندگی می‌كند.
فهرست:
سمندر لرستانی: معرفی کامل این گونه در خطر انقراض
سمندر لرستانی روی پشتش خالها یا نوارهای زرد و نارنجی در زمینه قهوه‌ای رنگ دارد. در زیر بدن این جانور رنگ‌های زرد یا نارنجی متمایل به قرمز دیده می‌شود. از آنجایی که این گونه جانوری فقط در این منطقه زندگی میکند، از اهمیت بین‌المللی زیادی برخوردار شده است. شورای عالی محیط زیست ایران یک مصوبه دارد که براساس آن خرید و فروش سمندر لرستانی به دلیل در معرض انقراض بدن ممنوع است و جریمه و بازداشت دارد. اتحادیه جهانی حفاظت از محیط زیست (IUCN)هم این حیوان را در فهرست قرمز خود قرار داده است. همچنین كنوانسیون حمایت از گونههای نادر و كمیاب جهان(CITES) ، تجارت و خرید و فروش سمندر لرستانی را در جهان ممنوع کرده است.
استان لرستان در غرب ایران در میان رشته کوههای زاگرس قرار دارد و آن را یک منطقه کوهستانی چهار فصل می‌دانند. به خاطر این چهار فصل بودن، آب و هوای این منطقه را باید متنوع دانست. تنوع آب و هوایی از شمال شرق به جنوب غرب این استان کاملا مشهود است. این استان 12 درصد از منابع آب ایران را در خود جای داده و باید آن را سومین استان پر آب كشور دانست. این مساله باعث شده است که این استان تنوع جانوری و حیات وحش غنی داشته باشد. در این منطقه آبشارها و مناطق طبیعی بسیار زیبا و شگفت‌انگیزی وجود دارد که نمونه آن در دنیا پیدا نخواهد شد.
سمندر کوهستانی لرستان یا سمندر خالدار قیصری یا سمندر قمصری یا سمندر خالدار امپراتور یا حاجی باریکو (نام علمی: Neurergus kaiseri) نوعی از نژاد سمندر که بسیار زیباست و طیف رنگی متنوعی دارد. این نژاد بیشتر در جنوب رشته کوههای زاگرس در لرستان زندگی میکند. «سمندر لرستانی» جانور کمیاب و زیبای ایران در استان لرستان، در یک دهه گذشته به دلیل حضور ناخواسته بر سفره هفت سین در معرض قاچاق و انقراض قرار گرفته است. این گونه چهارده سانتی متری معروف به «فسیل زنده»، بومی ایران است و تنها در لرستان و قسمتی از استان خوزستان زندگی می كند. تنوع زیستی موجود در ایران و لرستان نیازمند حفاظت ویژه برای حمایت و بقا است و به همین منظور تجارت و انتقال این گونه جانوری در جهان ممنوع شده است.
دوزیستان به عنوان جاندارانی که بخشی از زندگی خود را در آب و بخشی را در خشکی می‌گذرانند، به صورت‌‌های متنوعی تکامل یافته‌اند و از آنجا که تغذیه متنوعی دارند، در تنظیم جمعیت هزاران گونه از بی مهرگان که از آنها استفاده غذایی می‌کنند؛ نقش به سزایی دارند.
آشنایی با سمندر لرستانی
سمندر در واقع یک واژه عربی است که برای جانوری شبیه به سوسمار استفاده می‌شود. این جانور هم در آب و هم در خشكی می‌تواند زندگی کند و دارای چهار پا است و پوستی تیره رنگ دارد. قد سمندر حدود 25 سانتیمتر است و معمولا با حشرات تغذیه می‌نماید. در ایران برای این حیوان از نامهایی همچون آذرتش، آذرشین و آذرنشین نیز استفاده می‌شود. در زبان فرانسه هم به این حیوان سالاماندر می‌گویند. سمندر به جز حشرات، از خزه و جلبك و ريشه گياهان و گونه‌هاي مختلف بي‌مهرگان نیز تغذيه مي‌كند.
تحقیقات Steinfartz و همکارانش در سال ۲۰۰۲ نشان می‌دهد که سمندرهای خاورمیانه از جنس Neurergus هستند و شامل چهارگونه می‌شود. هر چهار گونه از این جنس را می‌توان در خاورمیانه و در کشورهای ایران، عراق و ترکیه پیدا کرد. گونه N.Strauchii در ترکیه وجود دارد و سه گونه دیگر را هم می‌توانید در ایران پیدا کنید. این گونه‌‌ها براساس ویژگی‌‌های ظاهری و اکولوژیکی مخصوص به خود به راحتی تشخیص داده می‌شوند.
مشخصات سمندر لرستان
بدن سمندر کوهستانی لرستان تقریبا 14 سانتیمتر است. پشت بدن آن قهوه‌ای رنگ است و روی آن خالها یا نوارهایی زرد یا نارنجی رنگ وجود دارد. این حیوان تنه سختی دارد و دارای آبشش‌های بزرگی است. روی سر این سمندر، بین دو چشمش یک لکه سفید رنگ وجود دارد. ویژگی اصلی که سمندر لرستانی نسبت به سایر سمندرها دارد این است که یک خط طولی پشت آن دیده می‌شود. این حیوان با وجود اینکه در آب‌های سرد زندگی میکند اما نسبت به دیگر گونههای سمندر نسبت به گرما مقاومت بیشتری دارد.
معمولا سمندر آبی در آب‌های راکد همچون جویبارهای فصلی و تالاب‌ها که شرایطشان پایدار باشد، سکونت می‌کنند. تا زمانی که آب این تالاب‌ها و جویبارها ساکن باشند؛ سمندر همانجا می‌ماند و به همین دلیل هم تولید مثل و دوره رشد لاروی این سمندر بطور مشخصی نسبت به سایر گونههای سمندری که در جویبارها زندگی میکند کوتاه‌تر است. در ایران می‌توان هشت گونه سمندر پیدا کرد که این هشت نوع به دو خانواده هینوبیده و سالاماندریده تعلق دارند. در این تعداد می‌توان چهار جنس دیده می‌شود که بیشترین تعداد آن مربوط به جنس Neurergus است. تحقیقات نشان می‌دهد این جانوران بیشتر در اطراف آبشارها زندگی می‌کنند. این جانوران به اکسیژن زیاد برای زندگی نیاز دارند.
وجه تسمیه و نام های محلی
نام این گونه ترکیبی از دو کلمه سام (آتش) و اندر (به معنی درمیان) بوده و به همین دلیل در برخی از کتب قدیمی آنرا فرزند آتش نامیده‌اند. محلی‌ها سمندر را نماد پاکی، شجاعت و انسان راست کردار می‌دانسته‌اند و به همین دلیل هم این جانور برای محلی‌ها قابل احترام بوده است. سمندر لرستان، خالدار قیصری، خالدار امپراطور، حاجی باریک آو (حاجی باریکاب) نامهایی بر این دوزیست لرستان هستند. برخی اهالی منطقه پاپی نامهایی را به این جاندار زیبا نسبت می‌‌دهند که نشان‌دهنده باور مردم منطقه به تقدس این جانور است.
از دیگر نامهایی که به این جانور اتلاق می‌شود؛ می‌توان به حاجی باریکاو که کلمه حاجی نوعی مصونیت و تقدس به این جانور داده است و وقمی یا وقفی یعنی جانوری که از طرف کسی شاهزاده احمد وقف شده است نیز حاکی از این امر است و چرق پرق اشاره کرد.
زیستگاه سمندر لرستانی
این گونه به عنوان یکی از گونههای ان دمیک ایران معرفی می‌شود که پراکندگی آن در ایران تنها منحصر به مناطق محدودی در استان لرستان و خوزستان است. سمندر کوهستانی لرستان را برای بار اول در سال ۱۹۳۸kaiser از شمال شهبازان که در حال حاضر در خوزستان قرار دارد، پیدا شد. سمندر لرستانی را باید یک گونه بومی دانست که فقط و فقط در مرزهای جنوبی استان لرستان و شمال استان خوزستان پیدا می‌شود. اگر به مسیر راه‌آهن سراسری تهران-اهواز خوب دقت کنید درخواهید یافت که تعدادی از این حیوانات این منطقه را به عنوان زیستگاه خود برگزیده‌اند.
تا امروز چند زیستگاه شناسایی شده که سمندر لرستانی در آن زندگی میکند اما، نکته‌ای که باید بدان توجه کرد این است که این جانور زیستگاههای پراکنده‌ای دارد و به همین دلیل هم محافظت از آن دشوار است. برای مثال منطقه «وژن آب» یکی از این زیستگاه‌هاست که نهصد هزار هكتار وسعت دارد و اگرچه به عنوان منطقه پناهگاه حیات وحش مجوز گرفته و درون ان پاستگاه است اما باز هم پوشش این وسعت کار آسانی نیست. یکی دیگر از زیستگاههای سمندر لرستانی که در حال حاضر درحال بررسی برای اخذ مجوز حیات وحش است را باید هفت زیستگاه جدیدی است که در حوزه جغرافیایی جنوب خرم آباد و پلدختر قرار دارند و سمندر لرستانی در آنها زندگی می‌کنند.
بیش از 90 درصد از زیستگاههای سمندر لرستانی در استان لرستان قرار دارد که تعداد زیادی از آنها در سال 1389 به وسیله اداره کل محیط زیست شناسایی شد و به ثبت رسید. اینکه پراکندگی زیستگاه این جانور در دو استان بیشتر نیست کار را برای شناسایی این زیستگاهها کمی آسان‌تر کرده است. بطور کلی زيستگاه‌هاي اصلی اين گونه در استان لرستان در بخش‌های پاپي، جنوب پلدختر، در منطقه کرکی از توابع شهرستان پلدختر، در آبشارها، چشمه‌‌ها ورودهای کوچک و آب شیرین این منطقه و ... و همچنین در شمال استان خوزستان كشف شده‌اند.
زیستگاههای این گونه در خشکی شامل درختزارهای پسته و بلوط است. از جمله این زیستگاهها می‌توان به زیستگاههای وژناب، بلالا، لفت، کرسر و کول سرمال اشاره کرد. در نزدیکی تالاب‌‌های پلدختر تعداد بیشتری از این جانور زندگی می کند. طبیعتا حضور انسان در اين زيستگاه‌ها، خطراتی را برای این جانوران زیبا و کمیاب به همراه دارد. سمندر لرستانی كه شهرت جهانی دارد، سرمایه ملی ایران است كه می توان از زیستگاههای این گونه با قابلیت‌های اكولوژیكی نهایت استفاده را كرد و زمینه‌ای برای جذب گردشگران و دوستداران محیط زیست را فراهم كرد.
تهدیدها
همانطور که بالاتر هم ذکر شد سمندر لرستانی امروزه در معرض تهدید و انقراض قرار دارد و دلیل این امر را باید در عوامل طبیعی و برخی اقدام های انسانی جستجو کرد. نوع زندگی این جانور و زیستگاهی که می‌تواند در آن زندگی کند، همه به گونه‌ای است که سمندر را در معرض آسیب های مختلف به خصوص انواع آلودگی قرار می‌دهد. از طرف دیگر این مساله که دسترسی به این موجود زیبا و بی آزار راحت است، باعث شده که جمعیت طبیعی این جانوران توسط گردشگران ناآگاه دستکاری شود. نیز موضوع قاچاق سمندر لرستانی در سال‌های اخیر، یکی از چالش‌های مربوط به محیط زیست زاگرس بوده است. این مساله هر سال با نزدیک شدن عید نوروز پر رنگ‌تر هم می‌شود.
عامل اولی که باعث شد تا سمندر لرستانی رو به انقراض برود، قاچاق بیش از اندازه این جانور بود. تغییر اقلیم و خشكسالی های پی در پی سال های گذشته، یکی دیگر از عواملی است که زیست این حیوان را به خطر انداخته و به طور کلی باید گفت تمام این موارد اثرات بسیار منفی بر روی جمعیت و زیستگاه این گونه بر جای گذاشته است. سیلاب‌ها یكی دیگر از عوامل از بین رفتن این گونه اندمیك در لرستان است چرا كه این رویداد موجب انتقال سمندر لرستانی از طریق سیلاب به دیگر مناطق می‌شود. حضور انسان در مناطق زیست این جاندار خطرات بالقوه‌ای را برای ادامه حیات آن سبب شده است که در زیستگاههای مختلف متفاوت است.
این خطرات شامل گردشگری ناآگاهانه، راه دسترسی، جاده سازی، چرای دام، کشاورزی و برداشت آب توسط انسان است. در واقع فعالیت‌های ناآگاهانه انسانی مهمترین عامل تهدید این گونه زیبا و کمیاب است.
اقدامات
کارشناسان معتقدند که متاسفانه ایران نتوانسته برای حفظ این گونه در حال انقراض، اقدامات مفید و موثری انجام دهد. کشورهای اروپایی برای اینکه بتوانند سمندر لرستانی را پرورش دهند، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در لابراتوارهای و دانشگاه‌ها انجام داده‌اند. مثلا کشور آلمان چند صد میلیون دلار برای تحقیق روی این جانور هزینه کرده است. قصد این کشور تکثیر سمندر لرستانی در آزمایشگاه‌های آلمان بوده است. متاسفانه در حال حاضر تعداد انگشت‌شماری از «مارمولک رنگی» باقی مانده است که امکان دارد مردم خرم آباد و درود دیگر هیچ‌گاه آن را روی سنگ‌ها یا کنار آبشارها نبینند، دیگر هم اکنون کار به جایی رسیده است که به سختی می‌توان به حفظ حیات «سمندر لرستان» امیدوار بود.
به دلیل طرح حمایت از جان سمندر لرستانی مراقبت‌های زیادی در شهرستان دورود انجام شده است. و به همین دلیل یک مکان مراقبتی صیانت از سمندر در منطقه وژنو مستقر شده است و دادستان نیز دستورات لازم را به تمامی نیروهای نظامی و انتظامی جهت برخورد با قاچاقچیان سمندر داده است. این کار برای خودداری از خرید و فروش سمندر، لاکپشت و دیگر جانوران بومی در این مراکز است. همچنین در دیگر شهرها مثل خرم آباد نیز برای حفاظت از این سمندر اقدامات مشابه انجام شده است. زیستگاه عمده این جانور مسیر آزادراه پل زال است که این زیستگاه تحت مدیریت اداره محیط زیست خرم آباد قرار دارد.
محیط زیست خرم آباد برای حفاظت ویژه از این حیوان نادر و درحال انقراض دو پاسگاه ایجاد کرده است. چند محیط‌بان در این پاسگاهها مستقر شده‌اند تا با ایجاد گشت و کنترلهای مستمر حفاظت بیشتری از این گونه به عمل آید.
انقراض
آنطور که تخمین زده‌اند جمعیت بالغ سمندر کوهستانی لرستان، به عدد هزار هم نمی‌رسد. این جانوران دارای رنگ‌بندی متفاوت هستند و این مساله باعث شده تا سودجویان بخواهند آنها را با قیمت بالا در بازارهای آسیایی و اروپایی بفروشند. این مساله باعث شکار بی‌رویه سمندر و قرار دادن این جانور در معرض انقراض جدی شده است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید محلی‌ها به جای سمندر به این جانور مارمولک رنگی می‌گویند. آنها معمولا این جانور را شکار می‌کنند و در جشن‌های سال نو به جای ماهی قرمز به فروش می‌رسانند. عامل اصلی که باعث شده این جاندار برای سفره عید جذاب باشد، پوست زیبای آن است. این مساله نیز یکی دیگر از عواملی است که این جانور را به سوی انقراض می‌کشاند.
قوانین حفاظتی
سمندر لرستانی را باید یکی از مصادیق بارز تنوع زیستی در این استان دانست. این جانور به عنوان یكی از نام‌های معتبر جهانی این حوزه در لیست قرمز سازمان‌های بین المللی مدافع محیط زیست به ثبت رسیده و در حال حاضر پای آن به نشست كشورهای عضو قرارداد حمایت از گونههای طبیعی هم باز شده است. از آنجایی که نام این حیوان در «فهرست قرمز» سازمان جهانی حفاظت از محیط زیست ثبت شده، " ساتیس" به درخواست سازمان محیط زیست ایران خرید و فروش بین‌المللی این گونه را در دستور كار خود قرار داده است. ساتیس درواقع به معاهده‌ای گفته می‌شود كه در سال 1973 به منظور جلوگیری از تجارت گونههای جانوری و گیاهی در معرض خطر انقراض به امضا كشورها رسید كه ایران نیز عضو این معاهده است.
در سال ۲۰۱۰ در پانزدهمین نشست متعاهدین کنوانسیون سایتیس در کشور قطر، ایران پیشنهاد ممنوعیت خرید و فروش بین‌المللی این جانور را داد و این پیشنهاد در ضمیمه شماره یک این کنوانسیون قرار گرفت تا ضوابط این کنوانسیون و حمایت‌های دولت‌های عضو، زمینه حمایت هرچه بیشتر بین‌المللی از این گونه و ممانعت از تجارت غیرقانونی آن را فراهم نماید.
قوانین علیه شکار سمندر لرستان
به نظر می‌رسد حفظ گونه نادر سمندر لرستانی امری ضروری است تا بتوان به این کار تنوع زیستی استان را حفظ کرد. قانون مجازات اسلامي مصوب ۱۳۹۲، آسیب رساندن به حیواناتی که تحت حفاظت محیط زیست هستند، معادل سه ميليون ريال جریمه نقدی و همچنین شش ماه حبس دارد. فروش مار آبی، لاک پشت، سمندر لرستاني و ساير جانوران در ایام نوروز غیرقانونی است. قاچاق سمندر لرستانی دارای پیگرد قانونی است. در حال حاضر به‌صورت مستمر پنج گروه نظارتی برای جلوگیری از قاچاق سمندر لرستانی در شهرستان‌های خرم‌آباد، پلدختر و دورود در حال فعالیت هستند.
لازم به ذکر است که بر اساس ماده ۱۰ قانون شکار و صید حمل، عرضه، فروش و صدور جانوران وحشی زنده یا کشته و اجزای آنها جرم محسوب شده و کسانی که اعمال فوق را مرتکب شوند، مشمول پرداخت جزای نقدی از مبلغ ۳ تا ۱۵ میلیون ریال و حبس از یک ماه تا ۶ ماه هستند.
انتشار تمبر یادبود «سمندر لرستانی» از سوی سازمان ملل
دفتر امور پستی سازمان ملل به مناسبت روز جهانی حیات وحش، اقدام به انتشار تمبر یادبود سمندر لرستانی کرد. در ۲۰ دسامبر سال ۲۰۱۳ در شصت و هشتمین نشست عمومی سازمان ملل و بنا بر پیشنهاد کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونههای در معرض انقراض گیاهی و جانوری حیات وحش (سایتیس)، روز ۳ مارس به عنوان روز جهانی حیات وحش اعلام شد. به مناسبت این روز، دفتر امور پستی سازمان ملل در سال ۲۰۱۸، 12 قطعه تمبر از گونههای مندرج در ضمائم کنوانسیون سایتیس که در حال انقراض هستند را منتشر کرده است که یکی از این تمبرها به سمندر لرستانی اختصاص دارد و تصویر این جانور زیبا روی آن نقش بسته است.
کلام آخر
در مطلب سمندر لرستانی: معرفی این گونه در خطر انقراض، شما را با یکی از گونههای در حال انقراض دوزیستان که در جنوب استان لرستان و شمال استان خوزستان زندگی میکند؛ آشنا کردیم. این دوزیست زیبا با رنگ‌بندی‌های متنوع را باید فسیل زنده‌ای دانست که توانسته تا امروز خود را با شرایط محیطی وقف دهد. اما در سال‌های اخیر شرایط نامساعد محیطی و همچنین شکار و قاچجاق بی‌رویه این گونه جانوری را به سمت انقراض کشانده است. اگر نکته دیگری درباره این موضوع وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد، حتما آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا دیگران هم بتوانند از تجربیات شما استفاده کنند. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و از خواندن آن لذت ببرید.
