منطقه حفاظت شده خارتوران

منطقه حفاظت شده خارتوران، آفریقای ایران

     اگر درباره استان سمنان و جاذبه‌های گردشگری آن تحقیق کرده باشید حتما به نام منطقه حفاظت شده توران یا خارتوران برخورده‌اید. این منطقه با یک میلیون و 470 هزار و 640 هکتار مساحت، یکی از بزرگ‎‌‌ترین مناطق حفاظت شده جهان است و پس از پارک ملی سرنگتی آفریقا واقع در کشور تانزانیا دومین منطقه زیست‌کره جهان به حساب می‌آید. این منطقه که در منتهی الیه شرقی استان سمنان در جنوب شرقی شهرستان شاهرود واقع شده است به کویر و کوهستان برخورد می‌کند و اقلیم‌های متفاوتی دارد. خارتوران استان سمنان شامل سه منطقه حفاظت شده یعنی پارک ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده است و بعد نایبندان در طبس دومین مجموعه حفاظت شده وسیع در ایران است. 

تنوع جانوری و گونه‌های گیاهی خارتوران سمنان

    یکی از ویژگی‌های مهمی که برای منطقه حفاظت شده خارتوران شاهرود بر می‌شمارند، وجود گونه‌های منحصر به فرد جانوری است. به صورت کلی در توران 252 گونه جانوری زندگی می‌کنند که 41 گونه آن از پستانداران، 167 گونه آن از پرندگان، 42 گونه خزنده و دو گونه دوزیست هستند. اخبار منتشر شده در مورد این منطقه اغلب حول محور حفاظت از دو گونه بسیار ارزشمند جانوری یعنی یوزپلنگ ایرانی و گورخر می‌گردند.

    خارتوران مهم‌‌ترین زیستگاه یوزپلنگ ایرانی است. یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی که گونه‌ای به شدت در معرض تهدید است، در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته، چرا که عنوان می‌‎شود تنها 40 قلاده از این حیوان زیبا در کل جهان باقی مانده است. این حیوان که به گونه‌ای نماد ملی ایران نیز محسوب می‌شود در نایبندان، میان‌دشت، دره انجیر و حتی پارک پردیسان وجود دارد، اما اصلی‌ترین زیستگاه آن خارتوران است، آنقدر که بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر این زیستگاه تخریب شود، یوزپلنگ ایرانی نیز نابود می‌شود. در چند سال اخیر کارزار‌های متعددی برای حفاظت از یوزپلنگ ایرانی ایجاد شده که توانسته حمایت‌های ملی و بین‌المللی را جلب کند. این حمایت‌ها منجر به اجرای پروژه‌های حفاظتی ویژه‌ای شده و در این بین حفاظت از خارتوران نیز اهمیت بیشتری یافته است.

    جز یوزپلنگ ایرانی در منطقه حفاظت شده خارتوران شاهرود گورخر نیز زندگی می‌کند که آن نیز به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. گورخر ایرانی که زیر شاخه گورخر آسیایی است از جمله حیواناتی است که در گذشته جمعیت‌های فراوانی از آن در نقاط مختلف آسیا از جمله ایران زندگی می‌کردند.

    در حالی که یافته‌های تاریخی نشان می‌دهد این نوع گورخر در گذشته در دو سوم خاک ایران زیست می‎‌کرده، اکنون تعداد گورخر‌های باقی مانده را 600 راس اعلام می‌کنند. اصلی‎‌‌ترین زیستگاه گورخر ایرانی منطقه حفاظت شده خارتوران است تا جایی که این منطقه را آخرین پناهگاه گورخر لقب داده‌اند.

    جز گونه‌هایی که نام بردیم در منطقه حفاظت شده خارتوران استان سمنان غزال ایرانی، جبیر، پلنگ ایرانی، سیاه‎گوش، پالاس، کفتار راه‌راه، گرگ، شغال زرد، گوسفند وحشی، کل و بز، روباه قرمز و شاه روباه نیز زندگی می‌کنند. برخی از این گونه‌ها مانند پالاس نیز در معرض خطر هستند.

    همچنان پرندگانی مانند زاغ بور (تنها گونه پرنده اندمیک ایران)، عقاب طلایی و عقاب دشتی، شاه بوف، کرکس مصری، اردک بلوطی، هوبره، کبک، تیهو، چکاوک کاکلی و حواصیل در این منطقه یافت می‌شوند تا به این ترتیب خارتوران به یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های حیات وحش در کل کره زمین تبدیل شود.

    سوسمار، بزمجه بیابانی، لاک‌پشت مهمیزدار، کفچه مار، افعی شاخدار و انواع مار‌های جعفری نیز از جمله خزندگان خارتوران هستند که تاثیر بسیار زیادی بر اکوسیستم این منطقه دارند. برخی از این خزندگان در جایگاه خود منحصر به فرد بوده و گزینه‌های مناسبی برای تحقیقات زیست‌شناسان به حساب می‌آیند.

    هر چند پوشش گیاهی خارتوران به اندازه پوشش جانوری آن تنوع ندارد، اما در این منطقه گیاهان بیابانی ویژه‌ای هست که عمدتا خوراک حیوانات می‌شود و حفاظت از آنها از این نظر اهمیت ویژه‌ای دارد. قیچ، درمنه، کاروان کش، خارشتر، گون، گز و تاغ مهم‌ترین گیاهان منطقه حفاظت شده خارتوران سمنان است و حیوانات گیاه خوار این منطقه وسیع از آنها تغذیه می‌کنند.

جاذبه‌های گردشگری خارتوران

    گردشگران عمدتا برای دیدن جاذبه‌های طبیعی، منطقه حفاظت شده خارتوران را به عنوان مقصد سفر انتخاب می‌کنند. جمعیت قابل توجه حیوانات در این منطقه این امکان را می‌دهد که در محیطی طبیعی گونه‌هایی از حیوانات را ببینید که در باغ وحش‌ها نیز به سختی پیدا می‌شوند. برای این کار باید زمان مناسبی را برای سفر انتخاب کنید و همراه با افراد محلی که اطلاعات دقیقی دارند به خارتوران بروید. به طور کلی برای رفتن به خارتوران نیازمند مجوز هستید که این مجوز از طریق نهاد‌های محلی و با همکاری افراد بومی داده می‌شود.

    گونه‌های بی‌نظیر جانوری تنها جاذبه خارتوران نیستند، بلکه در سفر به این منطقه امکان بازدید از چند روستای ویژه را نیز دارید. روستای پلکانی قلعه بالا زیبا‌‌ترین روستای خارتوران است که فاصله زیادی با شاهرود ندارد. این روستا در کنار پارک ملی خارتوران در دامنه کوه واقع شده و زیبایی خود را به واسطه معماری کم‌نظیرش که متاثر از جغرافیای آن است به دست می‌آورد.

    خانه‌های پلکانی، چنار‌های کهن‌سال و قناتی که آب روستا را تامین می‌کند بر زیبایی آن افزوده است. جز روستای قلعه بالا، روستای رضاآباد نیز در منطقه حفاظت شده خارتوران شاهرود از زیبایی زیادی برخوردار است.

    این روستا روستایی عشایرنشین است و به همین دلیل در آن شاهد سیاه چادر‌ها خواهید بود و می‌توانید از نزدیک پوشاک سنتی عشایر شرق ایران و همچنین غذاهای این گروه از افراد کوچ‌رو را ببینید. جدای از اینها ابنیه تاریخی هیزمی تپه زمان‌آباد و دو شهر تاریخی نور و خوار از جمله جاذبه‌های خارتوران است که قدمت این منطقه را نشان می‌دهد.

    قسمتی از بخش شرقی خارتوران در سبزوار واقع شده و عنوان می‌شود به ویژه این قسمت از منطقه جایی بوده است که می‌توان آن را با کشور اسطوره‌ای توران که در تاریخ قدیم و در شاهنامه فرودوسی مدام به آن اشاره می‌شود، تطبیق داد. مقبره‌ای در این منطقه وجود دارد که آن را به سهراب پسر رستم نسبت می‌دهند. وجود این مقبره این گمانه‌زنی را تقویت می‌کند که خارتوران قسمتی از همان توران زمینی است که در شاهنامه مدام به آن اشاره شده است.