ارتفاعات کپه داغ خراسان شمالی در مرز ایران و ترکمنستان یکی از قلب‌های جهان و از مهم‌ترین ذخیره‌گاه‌ها زیستی ایران است. در کشور چهار فصل ایران مناطق بکری هست که ممکن است همه از وجود، اهمیت و زیبایی آن خبر نداشته باشند. آشنایی با آنها میتواند شوق سفر به این مناطق و لذت بردن از مناظر زیبا و هوای خوبش را در افراد ایجاد کند.
فهرست:
ارتفاعات کپه داغ، نگین
استان خراسان شمالی در شمال شرق ایران از جمله استان‌هایی است که با وجود اینکه طبیعت زیبا و بکری دارد، کمتر با این عنوان شناخته شده است. وجود رود اترک در این استان و همچنین رشته کوه‌هایی که در چین‌خوردگی آلپ – هیمالیا ایجاد شده است، باعث شده گونه‌های متنوعی از حیوانات و گیاهان در این استان وجود داشته باشند که عمده آنها در ارتفاعات کپه داغ است.
سال 1397 درنشست شورای هماهنگی بینالمللی انسان و کره مسکون در اندونزی، ارتفاعات کپه داغ به عنوان سیزدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران ثبت شد. کپه داغ پنجمین ذخیره‌گاه ثبت شده در ایران بعد از انقلاب سال 1357 است. دلیل اینکه یونسکو این ثبت را انجام داده طبیعی، تنوع زیستی غنی، تنوع فرهنگی و وجود جوامع محلی و عشایری عنوان شده است.
همچنین این ارتفاعات که 80 درصد آن در ایران و 20 درصد آن در ترکمنستان واقع شده از مهم‌ترین نقاط استراتژیک ایران، آسیا و حتی جهان به شمار می‌رود. در قرن بیستم در حوزه نظامی و تاکتیک‌های جنگی از اصطلاح قلب جهان استفاده می‌شد. قلب زمین در واقع نشان دهنده موقعیت استراتژیک یک منطقه بود. ارتفاعات کپه داغ به دلیل اشراف به دشت‌های روسیه یکی از قلب‌های جهان معرفی شده است. برای اینکه بیشتر با این اثر ثبت یونسکو در ایران آشنا شوید یا این مقاله از وب سایت دکوول همراه باشید.
کپه داغ کجاست؟
هر گاه صحبت از کوه‌های ایران می‌شود عمدتا یاد رشته کوه‌های زاگرس و البرز می‌افتیم. این در حالی است که رشته کوه‌های ایران محدود به این دو رشته کوه نیستند و رشته کوه‌های مرکزی و شرقی ایران نیز رشته کوه‌هایی مهم و ارزشمند از نظر زمین‌شناسی هستند. رشته کوه‌های شرقی ایران از استان سیستان و بلوچستان شروع و تا انتهای خراسان شمالی ادامه دارند و به خراسان رضوی هم می‌رسند. کوه‌هایی که با عنوان کوه‌های شمال شرق ایران می‌شناسیم عمدتا در خراسان شمالی و خراسان رضوی واقع شده‌اند. تفتان، بینالود و هزار مسجد مهم‌ترین قله‌های شمال شرق ایران هستند و در این بین ارتفاعات کپه داغ با قله بیر هم از اهمیت زیادی برخوردار است.
بیشتر مساحت ارتفاعات کپه داغ در خراسان شمالی واقع شده است. کپه داغ به معنای کوه‌های بسیار است و ارتفاعات کپه داغ بخشی از مرز ایران با ترکمنستان را تشکیل می‌دهند. این ارتفاعات که در نوع خود منحصر به فرد هستند و ارزش طبیعی و استراتژیک قابل توجهی دارند در شمال رود گرگان و رودخانه اترک واقع شده‌اند. ارتفاعات کپه داغ از از غرب به دریای خزر و از شرق به ارتفاعات هزار مسجد واقع در خراسان رضوی می‌رسند.
بالاترین نقطه این ارتفاعات کوه قوچان است که ارتفاع آن به حدود 3200 متر می‌رسد. طول این ارتفاعات به 650 کیلومتر می‌رسد و از نظر ظاهری شبیه به رشته کوه‌های زاگرس هستند. منابع غنی آب، سازند‌های آهکی، فرسایش آبی و پدیده‌های کارستی از مهم‌ترین ویژگی‌های این ارتفاعات به حساب می‌آید که در شمال شرق ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین ذخیره‌گاه‌های زیستی شناخته می‌شود. ارزش زیستی این ارتفاعات آنقدر زیاد است که پژوهش‌های مفصلی درباره چگونگی حفظ آن صورت گرفته و در اسناد بالادستی بار‌ها بر این موضوع تاکید شده است که برای حفظ آن باید سرمایه‌گذاری بیشتری انجام شود.
آنچه رشته‌کوه‌های شرقی ایران را مهم می‌کند ارزش زمین‌شناسی آن است که باعث می‌شود نظر دانشمندان این رشته به این مناطق جلب شود. آسیب به کوه‌ها و زمین در شمال شرق ایران به نسبت برخی مکان‌های دیگر کمتر بوده و همین امر ارزش طبیعی ارتفاعات کپه داغ را دو چندان می‌کند.
گونه‌های گیاهی و حیوانی کپه داغ
آنچه باعث می‌شود از ارتفاعات کپه داغ به عنوان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های کشور نام ببریم وجود گونه‌های متنوع گیاهی و حیوانی در این منطقه وسیع نیز هست. بارندگی سالانه این منطقه مناسب است و به طور میانگین به 450 میلی لیتر می‌رسد. میانگین بارش 450 میل لیتر در سال به این معناست که در ارتفاعات کپه داغ نسبت به 23 استان کشور بیشتر باران می‌بارد. این میزان بارندگی باعث شکل‌گیری جنگل‌های تنک اورس، زالزالک و زرشک کوهی در ارتفاعات کپه داغ خراسان شمالی شده است. اورس گونه‌ای سرو است که گونه‌های مختلفی دارد. زالزالک و زرشک هم درخت‌ها و درختچه‌هایی هستند که عمدتا در مناطق کوهستانی با شیب کم می‌رویند و میوه آنها که در پاییز می‌رسد قابل استفاده است.
وجود گیاهان متنوع و همچنین آب مناسب باعث شده گونه‌های متنوع جانوری در ارتفاعات کپه داغ وجود داشته باشند. در ارتفاعات کپه داغ دو منطقه حفاظت شده وجود دارد که یکی در خراسان شمالی و دیگری در خراسان رضوی واقع شده است. در گلیل سرانی در خراسان شمالی و همچنین در تندوره در خراسان رضوی پلنگ ایرانی، قوچ و میش، کل، بز و خوک‌های وحشی وجود دارد. پلنگ ایرانی بزرگ‌ترین زیرگونه پلنگ و گونه‌ای در معرض انقراض است.
برآورد‌ها نشان می‌دهد حدود هزار و 300 راس از این گونه در جهان وجود دارد که 70 درصد جمعیت آن در ایران است. خراسان شمالی یکی از زیستگاه‌های مهم این گونه در معرض خطر است. جز پلنگ ایرانی چند گونه دیگر در معرض خطر انقراض از حیوانات در ارتفاعات کپه داغ وجود دارد. عقاب طلایی، هما، کرکس، کبک و قرقاول از جمله این گونه‌ها هستند.
وضعیت این پرندگان به لحاظ اینکه در معرض شکار غیرمجاز قرار دارند بسیار اهمیت دارد. تصور می‌شود شکارچیان پرندگان بیشتر سراغ شکار پرندگانی می‌رود که گوشت آنها خوراکی باشد، اما در سال‌های اخیر تجارتی در زمینه پرندگان شکاری به راه افتاده که گونه‌هایی مانند عقاب طلایی را شدیدا در معرض خطر قرار داده است. عقاب طلایی گونه‌ای پرنده است که عمدتا در نیم‌کره شمالی زندگی می‌کند. این عقاب جثه‌ای مانند دیگر عقاب‌ها دارد، پرهای قهوه‌ای رنگ دارد که دور گردن و روی سرش با پرهای طلایی ترکیب شده است. این پرنده شکاری که با شکار کردن حیواناتی مانند روباه و موش تغذیه می‌کند، در سال‌های اخیر مورد هجوم شکارچیان برای زنده‌گیری قرار گرفته است. شکارچیان غیر مجاز عمدتا این پرنده را زنده به دام می‌اندازند یا به لانه آن و جوجه‌هایش هجوم می‌برند تا به کشور‌های عربی بفرستند.
تنوع فرهنگی کپه داغ
زمانی که در یونسکو مستندات ایران برای ثبت ارتفاعات کپه داغ بررسی می‌شد، تنوع فرهنگی این منطه مورد توجه قرار گرفت و یکی از دلایلی که مستندات ایران برای ثبت این منطقه مورد پذیرش قرار گرفت همین تنوع فرهنگی بود. تنوع فرهنگی معیاری است که اشاره به گوناگونی فرهنگی دارد، یعنی اینکه اگر در یک منطقه جغرافیایی امکان زیست مردمانی با فرهنگ‌های متنوع وجود داشته باشد، آن منطقه تنوع فرهنگی دارد و این امر ارزشمند است.
زمانی که به تنوع فرهنگی در کپه داغ اشاره می‌کنیم بیشتر به همزیستی چندین قوم و افرادی با سبک زندگی متفاوت اشاره داریم. بافت جمعیتی منطقه کپه داغ را ترکمن‌ها، ترکان افشار، تات‌های خراسان و کرد‌های کرمانج تشکیل می‌دهند. این تنوع فرهنگی باعث می‌شود در این منطقه با مردمانی با شیوه‌های مختلف زیست روبه‌رو باشیم. برای مثال در زمینه موسیقی، موسیقی خراسان شمالی از اهمیت زیادی برخوردار است. این در حالی است که این موسیقی یک دست هم نیست و در درون خود با تنوع زیادی روبه‌روست. موسیقی ترکمن‌ها چیزی متفاوت از موسیقی کرمانجی است و چنین تفاوت‌هایی در دیگر موارد از جمله رسم و رسوم، لباس پوشیدن و غذاهای محلی نیز وجود دارد.
عشایری که در ارتفاعات کپه داغ هستند نیز سبک زندگی خود و شیوه زیستی را دارند که از نظر مردم‌شناسی از اهمیت زیادی برخوردار است. در مجموع ارزش‌های طبیعی، موقعیت استراتژیک و تنوع فرهنگی ارتفاعات کپه داغ آن را به قسمتی ویژه و منحصر به فرد در ایران تبدیل کرده است. این منطقه هر چند نسبت به بسیاری از مناطق دیگر ایران شناخته شده نیست، اما چیزی از مناطقی که به قطب‌های گردشگری تبدیل شده‌اند ندارد.
