آشنایی با بلندترین کوه‌های ایران

رشته کوه زاگرس چگونه ایجاد شد؟

    رشته کوه زاگرس را باید از مهم‌ترین ارتفاعات ایران دانست که دارای یک کوه‌شناسی پیچیده و طولانی است. تشکیل کمربند این رشته کوه از دوران پالئوزوئیک آغاز شد و هنوز هم ادامه دارد. زاگرس در نتیجه برخورد دو صفحه اوراسیا و عربستان شکل گرفته است. زمانی که صفحه عربستان شروع به حرکت به سمت شمال کرد، اقیانوس نئو تتیس به زیر صفحه اوراسیا رفت و در فرایند باعث ایجاد برخی از از شکاف‌های پوسته اقیانوسی، معروف به افیولیت‌ها، در بالای توالی رسوبی قفسه قاره‌ای شد.

    تنش‌های فشاری باعث ایجاد چند گسل رانش غوطه‌ور شده است که در مقیاس بزرگ، در شمال شرقی ایجاد شده است. این مساله درحال حاضر ارتفاعات زاگرس را به پنج کمربند زمین ساختی در موازات یکدیگر تقسیم کرده است. جدا از آن تعداد زیادی چین موازی در شمال غربی و جنوب شرقی این ارتفاعات به وجود آمده است و تعدادی هم تاقدیس دیدنی در این منطقه وجود دارد. درحال حاضر هم حرکت این صفحه در طول سال باعث افزایش ارتفاع در قله‌های موجود در این منطقه می‌شود. رسوب فلات قاره‌ای به تشکیل ذخایر نفتی در این قسمت‌ها کمک می‌کند به‌گونه‌ای که امروزه ذخایر نفتی قابل توجه جهانی را تشکیل می دهد.

شناختی در راستای پیدایش رشته‌ کوه البرز

    لازم است بدانید که رشته کوه البرز با شکل بسیار وسیع کمانی خود، دارای منشاء‌‌ متعلق به دوره سوم زمین‌شناسی است. دورانی که نمو فعالیت‌های کوه‌زایی، پیدایش ارتفاعاتی نظیر آلپ و هیمالیا را در برداشته است. نکته مهمی درباره  شکل‌گیری که بر اثر انرژی داخلی زمین بر رسوبات آن، این لایه‌ها به‌ سوی بالا جنبش می‌یابند. آن زمان چین‌خوردگی‌ها، شکل می‌گیرند. بنابراین رشته‌کوه البرز پدیده زایش کوه، از چین‌خوردگی‌های کوه‌های آلپ و هیمالیا، در دوران سوم که سنوزوئیک نام دارد، البته رشته‌کوه البرز، در راستای غرب به شرق بوده و همچنین دارای وسعتی، معادل ۵۱.۵۰۰ کیلومتر مربع است. کوه بلند البرز برخوردار از ویژگی‌های خاص این دوره، تشکیل شده از دره‌های عمیق، سنگ و صخره‌ها است یکی دیگر از خصوصیات دیگر نیز می‌توانید، به قله‌های بلند و در عین‌ حال نوک‌ تیز آن اشاره کرد.

تفاوت این دو رشته کوه

• تفاوت دو رشته کوه مهم البرز و زاگرس به شرح زیر است:

رشته کوه البرز

    رشته کوه البرز که در شمال ایران قرار دارد، از غرب از تالشان جمهوری آذربایجان آغاز شده و از غرب تا ترکمنستان و افغانستان امتداد پیدا می‌کند. بخش عمده‌ای از این رشته کوه در امتداد راستای کناره جنوبی دریای مازندران کشیده شده‌ است که جبهه شمالی این بخش چهره‌ای سرسبز و جبهه جنوبی آن چهره‌ای خشک دارد. این تفاوت به این علت ایجاد شده است که البرز مانند یک سد طبیعی جلوی رطوبت دریای خزر را می‌گیرد و نمی‌گذارد این رطوبت به قسمت‌های جنوبی برسد. بلندترین کوه البرز کوه دماوند (۵۶۷۱ متر) است که در نزدیکی تهران قرار دارد. دامنه‌ها و دره‌های البرز از تفرجگاه‌های مهم مردم استان‌های تهران، قزوین و سمنان است. از مهم‌ترین رودهای دامنه شمالی البرز سفیدرود و دامنه‌های جنوبی کرج و جاجرود را می‌توان نام برد. رشته کوه البرز و قله دماوند و مخصوصا قارن کوه (قاف) در ناحیه شمال سمنان نقش برجسته‌ای در متون تاریخی تبرستان و افسانه‌های ایرانی دارند. از میان قلل كوهنوردي آن می‌توان از دماوند، پالان گردن، توچال، پلنگ چال، عجب شير، دو شاخ، چين كلاغ نام برد.

رشته کوه زا گرس

    رشته کوه زاگرس در غرب ایران قرار دارد. عده‌ای از مردم اعتقاد داشتند نام زاگرس ریشه اوستایی دارد. در این زبان زاگر Za-G'R'  را می‌توان کوه بزرگ معنا کرد. یک نظر دیگر وجود دارد که نام کوه زاگرس، مهاجران هند و اروپایی ساکن در این منطقه معروف به زاگارثی/ساگارتی(Zagarthians/Sagarthians)  گرفته شده است. زاگرس از دریاچه وان در ترکیه آغاز شده و تا استان‌های فارس و کرمان امتداد می‌یابد و دامنه آن تا شمال عراق هم ادامه می‌یابد. نام قدیمی این رشته‌کوه در زبان فارسی پاطاق و پیش از آن کهستان (در عربی جبال) و پهله بود.

    نیمه‌ شمالی رشته کوه زاگرس در دوره‌ ایران باستان محل زندگی مادها بوده است. بلندترین قله‌های این رشته کوه زردکوه (۴۲۲۱ متر)، دنا (۴۴۴۸ متر) و اشتران کوه (۴۲۵۰) نام دارند. زردکوه با ارتفاع ۴۲۲۱ متر در نزدیکی شهرستان کوهرنگ در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. زردکوه در تمام طول سال پوشیده از برف است و سرچشمه‌ اصلی چهار رودخانه‌ بزرگ کارون، زاینده‌رود، کرخه و دز. اشترانکوه با ارتفاع ۴۲۵۰ متر در جنوب شهرستان‌های الیگودرز و ازنا و از غرب به شهرستان دورود بلندترین قله زاگرس میانی است که دارای هشت قله بلند و به هم پیوسته است که در تمام طول سال پوشیده از برف است. دریاچه گهر نیز در این رشته کوه قرار گرفته است.

    حوضه آبخیز رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون و کرخه و دز در ارتفاعات زاگرس قرار دارد. از آنجایی که حجم بارش در این منطقه زیاد است و تبخیر نیز پایین، سازندهای زمین‌شناختی آن نسبتا مناسب است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید، بخش بزرگی آب‌های زمینی و زیرزمینی کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد در این ارتفاعات تامین می‌شود. یکی از بلندترین ارتفاعاتی که در زاگرس وجود دارد، ارتفاعات دنا با ۴۴۴۸ متر ارتفاع است. موقعیت جغرافیایی این ارتفاعات، جنوب استان اصفهان و شمال غربی استان فارس است اما بخش زیادی از این ارتفاعات در کهگیلویه و بویراحمد واقع شده است. این ارتفاعات معمولا در همه ایام سال از برف پوشیده شده است و سرچشمه کارون و رود مارون هم محسوب می‌شود. این منطقه را باید دارای گیاهان دارویی ارزشمندی دانست.

• از میان مهم‌ترین ارتفاعات شناخته در این منطقه می‌توان به دنا و زردکوه اشاره کرد. در طول سال کوهنوردان و صخره‌نوردان زیادی از گوشه و کنار جهان برای صعود به این قلل به ایران سفر می‌کنند.

علم کوه

    علم‌کوه، رتبه دوم بلند قامت‌ترین قله‌های ایران بعد از دماوند است که در منطقه تخت سلیمان واقع شده. یکی از زیباترین جاذبه‌های کلاردشت استان مازندران، به حساب می‌آید. طول این قله ۴۸۵۰ متر است. علم‌کوه به دلیل دیواره‌های صاف و صخره‌ای که دارد برای کوه‌نوردی و صخره‌نوردی بسیار مناسب است و دلیل شهرتش هم همین دیواره‌های صاف و مسطح است که آن‌ را به یکی از سخت‌ترین قله‌ها برای صعود تبدیل کرده است. یکی دیگر از ویژگی‌های این قله یخچال‌های طبیعی آن است که بیش از میلیون‌ها سال عمر دارند و از عصر یخبندان باقی ‌مانده‌اند. برای دیدن این قله، که به آلپ ایران مشهور شده، باید به کلاردشت و رود‌بارک سفر کنید  اگر هم فکر  صعود کردن به این قله به سرتان زد قبلش باید حتما با تیم‌های کوهنوردی همراه باشید و اطلاعات کامل راجب  این ورزش پر هیجان داشته باشید.

سبلان، آتشفشانی با دریاچه ‌ای زیبا

    کوه سبلان سومین کوه بلند ایران است که ارتفاع ۴۸۱۱ متر برای آن ثبت شده. سبلان با 45 کیلومتر پهنا، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کوه‌های ایران شناخته می‌شود. این کوهستان سه قله معروف به نام‌های کسرا، سلطان ساوالان و هرم دارد. این کوه در ۳۵ کیلومتری شهر اردبیل و ۲۵ کیلومتری مشگین‌شهر قرار گرفته است و روزهای گرم سال برای گشت‌و‌گذار در طبیعت بی‌نظیر اطرافش وقت خوبی است. البته این کوه بین طرفداران اسکی محبوبیت زیادی دارد و در روزهای زمستانی پیست اسکی آلوارس یکی از بهترین مکان‌ها برای اسکی و تفریح‌های زمستانی است. سبلان را باید یک کوه آتشفشانی دانست که روی دهانه آتشفشانی‌اش، از ذوب برف‌ها یک دریاچه زیبا و کم نظیر به وجود آمده است. اطراف این ارتفاعات هم دارای طبیعت مناسب و زیبایی برای علاقمندان به طبیعت‌گردی است.

تخت سلیمان، دنیایی از یخچال ‌های طبیعی

    کوه تخت سلیمان با 4000 هزار متر ارتفاع را باید یکی از بلندترین یخش‌هایی دانست که در رشته کوه البرز مرکزی وجود دارد.  این کوه در کلاردشت و منطقه تخت سلیمان قرار گرفته است. در این کوهستان سرچشمه رودهایی همچون دره دوهزار و سه‌ هزار، سردآبرود، گرمارود، ناریان، الموت‌ رود، پراچان و ازارود را می‌توانید پیدا کنید. در ارتفاعات تخت سلیمان همچنین تعدادی یخچال طبیعی مانند هفت‌ خوان، خرسان، شمال غربی علم‌کوه، مرجیکش، چالون، تخت چال و تخت سلیمان را می‌توانید پیدا کنید.

دنا، دختر زیبای زاگرس 

    دنا را باید با ۴۴۴۸ متر ارتفاع‌ بلندترین چین‌خوردگی دانست که در رشته کوه‌ زاگرس وجود دارد. بخش زیادی از این کوهستان در شهر یاسوج قرار گرفته است. در ارتفاعات دنا بیش از ۲۸ قله شناخته شده وجود دارد که نام بلندترین آن‌ها «قاش مستان» است. در این منطقه چشمه‌های زیادی وجود دارند که در رشد و تکامل گیاهان و حیوانات منطقه نقش مهمی دارند. از میان این جانوران می‌توان به خرس قهوه‌ای، سیاه گوش، سمور، کرکس، بز، راسو و چکاوک اشاره کرد.

زردکوه، بهشت برفی بختیاری

    زردکوه بعد از دنا بلندترین ارتفاع رشته کوه زاگرس است. این کوه بیشتر از ۴۲۰۰ متر بلندی دارد و در نزدیکی شهر کوهرنگ قرار گرفته. جالب است که بدانید دو رودخانه کارون و زاینده‌رود که از رودهای مهم و معروف ایران هستند، از این کوه سرچشمه می‌گیرند. قله‌های بلند این رشته کوه عبارتند از کلونچین، شاه شهیدان، دو زرده، زرده، هفت تنان و کینو که قله کلونچین با ارتفاع ۴۲۲۱ متری از همه آنها بلندتر است و شاه شهیدان که در رتبه دوم قرار گرفته ۴۱۵۰ متر ارتفاع دارد.

شیرکوه

    زاگرس از غرب تا فلات مرکزی ایران امتداد پیدا کرده است. این فاصله استان یزد و شهر تفت را هم شامل می‌شود. یکی از بلندترین ارتفاعات زاگرس یعنی شیرکوه با ۴۰۱۰ متر ارتفاع در این شهر قرار گرفته است. بلندترین قله این کوهستان، برف‌خانه ترزجان نام دارد که ارتفاع این قله به 4000 متر می‌رسد. از دیگر قله‌های بلند این کوهستان می‌توان به منشاد،‌ آسمان نما،‌ گاو و گوساله، بیدم، مهریز و بنادک اشاره کرد. معمولا زمستان‌ها روی این قلل برف می‌شیند که این برف‌ها آب مورد نیاز استان یزد را تامین می‌کنند. رود پایین‌در که از قسمت شرقی این کوه سرچشمه می‌گیرد مهم‌ترین رودی است که در این کوهستان جریان دارد.

قالی کوه یا غالیه کوه

    قالی کوه یا غالیه کوه را باید یکی از ارتفاعات تشکیل‌دهنده زاگرس دانست که در بخش مرکزی شهرستان الیگودرز واقع شده است. بین شهرهای مختلف ایران، لرستان از نظر جاذبه‌های طبیعی همیشه حرفی برای گفتن دارد. لرستان همان جایی است که کوه های بلند و آبشارهای زیبایی را در دل خود دارد. قالی کوه ۴۰۵۵ متر ارتفاع دارد و باید آن را یکی از بلندترین ارتفاعات ایران دانست. برای اینکه بتوانید خود را به این کوهستان برسانید باید به شهرستان الیگودرز بروید و از آنجا به سمت سپیددشت حرکت نمایید. وجود درختان سرو کوهی مسیرتان را زیباتر کرده‌اند. در زبان محلی به این درختان که از درون سنگ‌ها و صخره‌ها رشد می‌کنند، اوورس می‌گویند.

    ممکن است در طول سال در اثر صاعقه تعدادی از این درخت‌ها آتش بگیرند. مردم محلی اعتقاد دارند که این اتفاق برای درخت‌هایی رخ می‌دهد که پیر شده‌اند! آنها اعتقاد دارند درختان پیر خودسوزی می‌کنند تا درختان جوان جایشان را بگیرند. یکی از زیباترین دره‌های لرستان، دره‌ای است که در دامنه قالی کوه قرار دارد. این دره «دام» نام گرفته است. علت نامگذاری این دره هم مسیر سختی است که باید طی کنید تا به آن برسید. در این مسیر سخت ممکن است با حیوانات وحشی مثل خرس روبرو شوید. کرکس، عقاب ماهی خوار و عقاب طلایی، شاهین، کبک، دارکوب، کفتار، پلنگ، گراز، گرگ، شغال و هزار و را باید بخشی از این حیوانات دانست.

    آبشار آب سفید یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی است که در منطقه قالی کوه می‌بینید. این آبشار را با لقب عروس آبشارهای ایران هم می‌شناسند. هنگامی که برخورد امواج آب با صخره‌ها اتفاق می‌افتد، حباب‌های سفید رنگی در آن ایجاد می‌شود که به خاطر این حباب‌ها لقب عروس آبشارهای ایران را به آب سفید داده‌اند. ارتفاع آبشار آب سفید به ۷۰ متر می‌رسد. در این منطقه همچنین یک یخچال طبیعی بزرگ هم وجود دارد که به چرخه طبیعی در منطقه کمک زیادی می‌کند. یکی از اصلی‌ترین سرشاخه‌های رود دز از ارتفاعات قالی کوه سرچشمه می‌گیرد. در مسیر این رود یک پوشش گیاهی بسیار زیبا و ارزشمند پدید آمده است. دشت لاله‌های واژگون الیگودرز هم در بخش شمالی این کوه قرار دارد. فضایی به وسعت ۲۹۰۰ هکتار را متصور شوید که همه جایش را لاله‌های واژگون پر کرده باشد! این دشت بزرگ‌ترین نمونه از نوع خودش در تمام جهان است.

    به جز همه مواردی که در بالا ذکر شد، غارهای باستانی زیادی هم در این کوه وجود دارند. اگر اهل غارنوردی باشید می توانید سری به غار باستانی سر بزنید که آثاری از محل زندگی انسان‌های اولیه در آن کشف شده است. این غار در فضای ورودی ۶ متر فرو می رود، اما در ادامه تا عمق ۴۲۰ متری هم ادامه پیدا می‌کند.

ارتفاعات سهند

    حالا وقت آن رسیده که سراغ ارتفاعات آذربایجان برویم. سهند نام یکی از رشته کوه‌های بلند ایران است که در شمال شهر مراغه در آذربایجان شرقی قرار دارد. این رشته کوه سپید پوش ببینید. به همین خاطر به آن لقب عروس کوهستان‌های ایران را داده‌اند. عده‌ای از محققان اعتقاد دارند نام سهند در کتاب اوستا آمده است. این محققان بر این باورند که کوه اسنوند که محل گفتگو با الهه آبها بوده همان کوه سهند است. بلندترین قله در رشته کوه سهند قله جام با ۳۷۱۰ متر ارتفاع است. در ارتفاعات این کوه یک چشمه می‌جوشد که مردم برای آن احترام زیادی قائل هستند و آن را دلیل اصلی سرسبزی این منطقه می‌دانند. از دیگر چشمه‌های معروف در ارتفاعات سهند می‌توان به قرخ بلاغ، گوموش بلاغی، پری و گوران بلاغی اشاره کرد.

    دامنه کوه سهند در طول سال با رنگ‌های مختلفی دیده می‌شود. در این منطقه گل‌های بابونه، شقایق، لاله‌های واژگون و آلاله رشد می‌کند که جلوه زیبایی به منطقه می بخشد. حضور این گل‌ها باعث شده که دامنه‌های سهند به جایی خوب برای تولید عسل طبیعی تبدیل شود. به خاطر سرمای زیاد این منطقه به ندرت درخت در آن میبینید! اما در عوض همه جا پر از بوته‌های گل وعلف است. در رشته کوه سهند گیاهانی همچون شبدر و یونجه نیز رشد می‌کنند که وجود این گیاهان یک چراگاه فوق‌العاده برای دامداران ایجاد کرده است. همچنین عشایر استان‌های آذربایجان شرقی و غربی برای گذراندن دوره ییلاق، به دامنه سهند مراجعه می‌کنند.

رشته کوه الوند

    یکی دیگر از رشته کوه‌های بلند قامت ایران رشته کوه الوند است که در استان همدان قرار دارد. بلندترین قله‌ای که در این رشته کوه وجود دارد، قله کوبری است که  دارای ۳۵۷۴ متر ارتفاع است. رشته کوه الوند هم مانند اکثر ارتفاعات دیگر دره‌هایی عمیق و سرسبز، چشمه‌های پرآب و پوشش گیاهی ارزشمندی دارد. اگر متون باستانی، مثلا متن‌هایی که به زبان پهلوی هستند را بررسی کنید، خواهید دید که از کوهستان الوند با نام اروند یاد شده است. در اوستا هم، منظور از نام ائورونت همان کوه الوند است. یک اعتقاد قدیمی وجود دارد که می‌گویند در این کوهستان شخصی به نام اروند دفن شده و به همین دلیل هم نامش را الوند گذاشتند.

    شاید برایتان جالب باشد که بدانید رشته کوه الوند یخچال طبیعی ندارد اما در فصل‌های پر بارش همیشه پوشیده از برف است. دشت وسیع همدان، دشت اسدآباد و دشت تویسرکان از چهار جهت جغرافیایی در این رشته کوه قرار دارد. معمولا دامنه‌های کوه الوند را پوشیده از گیاه گون و گل‌های فصلی خواهید دید. اصلی‌ترین درختی که در این حوالی رشد می‌کند، درخت گردو است. اوایل فصل بهار هنگامی که برف‌ها در حال آب شدن هستند؛ گل‌های سفید رنگ و زیبای یخ که از زیر خاک سر برآوره‌اند را می‌توانید ببینید. کمی بعد نوبت به گل‌های لاله می‌رسد.

    در این منطقه چشمه‌های زیادی وجود دارد که چشمه حوض نبی یکی از معروف‌ترین آنهاست. این چشمه که کمی پایین‌تر قله الوند قرار گرفته، از زیر صخره‌های بزرگ جاری می‌شود و تخت نادر می‌رسد. چشمه کلاغ لان را هم باید یکی دیگر از چشمه‌های مهم و معروف این کوهستان دانست که آب شرب اهالی روستای دره مرادبیگ را تأمین می‌کند.

    دره گنج‌نامه و آبشار گنج‌نامه از دیگر جاذبه‌های طبیعی و دیدنی همدان هستند که با این کوه مرتبط هستند. اکثر گردشگران شهر همدان فاصله بین گنج‌نامه و دره میدان میشان را با تله کابین طی می‌کنند. کوهنوردان حرفه‌ای هم این مسیر را پیاده روی می‌کنند. برای رسیدن به قله الوند باید به شهر همدان بروید. از همدان به گنجنامه، میدان میشان، تخت نادر و سپس به قله خواهید رسید.

• گونه‌های جانوری متعددی هم در این منطقه زندگی می‌کنند؛ قوچ، میش، عقاب سیاه و دال از حیوانات کمیابی هستند که در نزدیکی الوند کوه زندگی می‌کنند.

رشته کوه بینالود

    رشته کوه بینالود با طول ۱۳۰ کیلومتر شهر نیشابور شروع شده و تا جنوب غربی شهر قوچان ادامه دارد. در زبان محلی از این کوه با نام بینالوت یا بنلی هم یاد می‌شود. کلمه بینالود جدا کننده دو دشت معنا می شود. این رشته کوه دشت مشهد و نیشابور را از هم جدا می‌کند. از ارتفاعات این رشته کوه، سه رودخانه کشف رود اترک و کال شور سرچشمه می‌گیرد. بلندترین قله این رشته کوه شیرباد نام دارد که با ۳۴۲۰ متر ارتفاع در بخش شمالی روستای بوژان از شهر نیشابور قرار گرفته است. در بینالود صخره‌های زیادی هم وجود دارد که باعث ایجاد آبشارها شده‌اند. آبشار اخملد معروف‌ترین و پرآب‌ترین آبشار این محدوده است که ۴۰ متر ارتفاع دارد.

کوه های مریخی

    چابهار یکی از زیباترین شهرهای ایران است که تا به حال خیلی مورد توجه گردشگران قرار نگرفته. شاید همین مسئله باعث شده باشد که جاذبه‌های طبیعی آن بکر و دست نخورده باقی بمانند. کوه‌های مریخی یا کوه‌های مینیاتوری یکی از جاذبه‌های طبیعی چابهار است که هر جایی نمی‌توانید نمونه‌های مشابه را پیدا کنید. احتمالاً با دیدن این کوه‌ها یاد فیلم‌هایی که از کره ماه و مریخ دیده‌اید، می‌افتید. این کوه‌ها یکی از عجیب و غریب‌ترین جاذبه‌های طبیعتی در ایران هستند.

    کوه‌های مریخی، برخلاف دیگر کوه‌هایی که در بالا معرفی شد؛ پوشش گیاهی ندارند. زمین‌شناسان به این مناطق بد بوم یا بدلند یا همان سرزمین بد می‌گویند زیرا در آنها امکان کشاورزی و دامداری وجود ندارد. این کوه‌ها از نوع خاصی از رسوبات آهکی ساخته شده‌اند که از بقایای بدن جانداران دریایی به همراه ماسه و خاک رس تشکیل شده است. سال‌ها پیش بر اثر باران‌های موسمی به مرور این سنگ‌های آهکی از زیر خاک بیرون آمده‌اند. گفته می‌شود که قدمت کوه‌های مریخی چابهار به ۴ یا ۵ میلیون سال قبل برمی‌گردد. شیارهای ریز و یک دستی که روی این کوه‌ها وجود دارد باعث انتخاب این نام شده است.